’t Is iets wat me al lang bezighoudt: hoe doen ze het? Hoe slagen kunstenaars en schrijvers erin om, soms vele jaren lang, artistiek en literair stand te houden, onder een voor hen levensbedreigend bewind, in dit geval onder Stalin. Zo interesseert het me ook te weten welke vernietigende kracht het stalinisme op het denken van literatuurcriticus Georg Lukács uitoefent (alhoewel ik daar wellicht mijn hand mee overspeel.) in mijn reader zitten nogal wat boeken van Lukács, in ’t Engels, ik heb ze lang geleden op onrechtmatige manier van ’t net geplukt, ik vrees dat ik er nooit een van zal lezen. Maar de vreemde kronkels in het denken van die mens boeien me — ik heb er hier⇲ al iets over gezegd — mocht iemand me een goede biografie aanraden…
Hoe de schrijver Isaak Babel het totterdood gedaan heeft, weet ik inmiddels wel. Daarover staan tien stukjes in de blog en ik schreef er ook een langer essay over. (Dat is opgenomen in een boek waarover ik onderaan een wervende advertentie plaats.)
Aan de hand van enkele boeken concentreer ik me nu op componist Dimitri Sjostakovitsj. Symphony for the City of the Dead bespreek ik⇲ in 2016 al; Het tumult van de tijd, roman van Julian Barnes haal ik later nog wel eens uit de bib. Nu begin ik aan Sjostakovitsj en Stalin, de kunstenaar en de tsaar. En Testimony, memoires van Sjostakovitsj heb ik juist achter de kiezen. Dat laatste boek is omstreden en daarover vertel ik later nog een en ander. Laat me eerst deze verhelderende mening van de componist over Stalin citeren. U vindt dat Stalin een marxist is? Dan spreekt Sostakovitsj u toch tegen. (°)
‘En ’t is waar, hij [Stalin] werd gezien als een marxist, een communist, enzovoort, en hij was het hoofd van een atheïstische staat en zette de klem op bedienaars van de erediensten. Maar dat zijn allemaal uiterlijkheden. Wie kan nu ernstig volhouden dat Stalin een soort idee over de algemene orde van de dingen had? Of dat hij een soort ideologie had? Stalin had nooit enige ideologie of overtuigingen of ideeën of principes. Stalin hield er altijd om het even welke opinie op na, als die het hem gemakkelijker maakte anderen te tiranniseren, om ze angstig te houden en hen schuldig te laten voelen. Vandaag kan de leider en leraar het ene zeggen en morgen iets anders. Hij trok het zich nooit aan wat hij zei, als het hem maar aan de macht hield.’ (pagina 143 in Testimony, The Memoirs of Dmitri Shostakovich.)
’t Minste wat je ervan kunt zeggen is dat het een merkwaardige uitspraak is. Biograaf Solomon Volkov, die Sjostakovitsj’ woorden aanhaalt, is het er trouwens niet mee eens. Hij schrijft (°°):
‘(…) zelfs Stalin was geen geboren stalinist. Met andere woorden, hij was niet van meet af aan de meedogenloze uitvoerder van het strenge, dogmatische systeem van culturele normen dat later met zijn naam verbonden zou raken. Hij veranderde met het vorderen van de jaren en van zijn ervaring. Zijn ideeën over cultuur veranderden met hem mee. (…)’
Sjostakovitsj' mening spoort eerder met deze die Trotski in zijn Stalinbiografie (°°°), maar Volkovs mening is juister, wat ook blijkt uit de wetenschappelijke biografie die de Amerikaanse historicus Stephen Kotkin over Stalin schreef. (°°°°) Een interessante, Nederlandstalige recensie van dat werk staat hier⇲.
(°) Solomon Volkov, Testimony. The Memoirs of Dmitri Shostakovich. 238 p. Faber & FaberLtd, London. 1981. © Solomon Volkov 1979.
(°°) Solomon Volkov. Sjostakovitsj en Stalin. De kunstenaar en de tsaar. Sovjetcultuur in de jaren ’30 en ’40. 368 p. Vertaald door Henne van der Kooi. Uitg. De Arbeiderspers A’dam/A’pen. 2005. © Solomon Volkov 2003.
Leren schrijven bevat een essay over het schrijverschap van Sovjetauteur Isaak Babel. Over zijn laatste, onafgewerkte boek: 'Zo’n boek wil Stalin niet meer gepubliceerd zien. Hij aborteert het werk door Babel te vermoorden, al zijn papieren worden verbrand. Toch laat het project een geschreven spoor achter, omdat Babel tijdens de ondervragingen even nuchter als briljant opmerkt: ‘De vorm ervan is veranderd in de verslagen van dit gerechtelijk onderzoek.’
De e-boeken (pdf) van De Lachende Visch zijn gratis. Mail erom (en vermeld de titel): liefkemores@telenet.be⇲.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten