De pianiste, het einde van de film is niet het einde van het boek

Links: Wiener Konzerthaus. In La pianiste weet Michael Haneke met een beeld van de benedenverdieping de illusie van pianotoetsen op te roepen. Rechts: De protagoniste neemt geen wraak door haar verkrachter aan te vallen, zoals verwacht; in plaats daarvan steekt ze zichzelf in de schouder, wat masochistische onderwerping suggereert. 

MOMENTEEL BUIG IK ME over de schrijfkunst van Elfriede Jelinek⇲, auteur van Die klavierspielerin⇲ (1983). Doordat ik dat in close reading doe, is er weinig kans dat ik ooit het einde haal. Dus, dacht ik, ik breng de film in huis (La Pianiste⇲ 2001, Michael Haneke⇲), dan haal ik dat einde al over een uur. Zodoende deed ik trouwens een ontdekking, waarover ik u iets wil vertellen. 

Dat einde ziet er in de film zo uit: pianiste Erika Kohut en haar moeder bevinden zich in de inkomhal van het conservatorium. Ze worden begroet door bekenden. Gedistingeerd gekleed - ze moet later optreden - kijkt Erika vooral uit naar de komst van student Walter, die tijdens de voorgaande nacht hun problematische seksuele relatie met een verkrachting beëindigd heeft. In Erika’s tasje zit een keukenmes. Wanneer Walter opdaagt heeft die nauwelijks aandacht voor haar, hij groet haar vrolijk en van ver - ‘Goedenavond mevrouw de professor’ - en met een groepje kwetterende jongeren stapt hij haastig de concertzaal in. Erika haalt het keukenmes uit haar avondtasje en in plaats van het wraakzuchtig op Walter Klemmer te gebruiken, zoals dat de bedoeling leek, steekt ze zichzelf in de schouder. Ze verlaat het Conservatorium en verdwijnt haastig uit beeld. Een mens vraagt zich af waar ze zo resoluut heen trekt, want ja, moest ze straks ook niet in het conservatorium optreden? 

Wat me nieuwsgierig maakt naar het boek. Daar is de context van het einde anders. Thuis ‘weet [Erika] nog niet of ze een moord zal plegen of zich liever kussend voor de voeten van de man zal werpen. Later zal ze beslissen of ze hem steekt. Of dat ze hartstochtelijk en ernstig bedoelde smeekbeden tot hem zal richten.’ Daarna neemt ze een beslissing, ze trekt naar de technische hogeschool waar Walter Klemmer studeert. Haar kledij is niet deze die we in de film zien: ‘Alom duidelijk zichtbare jongeren lachen om Erika vanwege haar uiterlijk. () Een mannenoog geeft Erika te verstaan dat ze niet zo’n korte jurk zou moeten dragen ().’ Aan de technische hogeschool ziet ze Walter, te midden van een vriendengroepje: ‘Ramen blinken in het licht. Hun vleugels openen zich niet voor deze vrouw. Ze openen zich niet voor iedereen. Geen goed mens, al wordt om hem geroepen. Velen willen graag helpen, maar ze doen het niet. De vrouw draait de hals zeer ver opzij en legt haar tanden bloot als een ziek paard. Niemand raakt haar aan, niemand neemt haar iets uit handen. Het mes moet in haar hart steken en zich daar omdraaien! De rest van de daarvoor benodigde kracht schiet tekort, haar blikken vallen op niets, en zonder een impuls van toorn, van woede, van hartstocht steekt Erika Kohut zich ergens in haar schouder ()’. Waarna Erika weggaat: ‘Erika weet in welke richting ze moet lopen. Ze gaat naar huis. ()’ 

Ik vraag Google Afbeeldingen om me in Wenen zowel de gevel van het conservatorium te tonen als die van de technische hogeschool en… ik herken in geen van beide de gevel van het filmeinde. Enig zoekwerk leidt me naar het Wiener Konzerthaus. Dat Haneke deze gevel kiest, valt te begrijpen, de benedentoegang insinueert een pianoklavier, de perfecte afsluiter voor een film die La Pianiste heet. Daar waar Jelinek in d’r boek de impasse van Erika benadrukt (‘Ze gaat naar huis’, waar de dominante moeder heerst die verantwoordelijk is voor de pathologieën in haar liefdesleven), is het slot van de film hoopgevender, althans zoals hoofdrolspeler Isabelle Huppert dat slot hier⇲ duidt: ‘We weten niet waar ze heengaat, maar ze gaat er resoluut naartoe en ze leeft.’ 

Flor Vandekerckhove⇲

Elfriede Jelinek. De pianiste. 307 pp. e-boek. Querido Uitg. 2022.