De griezel die kapitalisme heet

Vijfentwintig jaar lang ben ik de uitgever geweest van Het Visserijblad, een tijdschrift in de gemeenschap van beroepsvissers. Al die tijd heb ik me onledig gehouden op de visserskaaien van de Vlaamse kust, vooral op de Hendrik Baelskaai in Oostende waar ik lange tijd gewoond heb. Ik mocht er getuige zijn van het toch wel aparte vissersleven dat er gedijt. Of niet gedijt, want van enig gedijen is daar hoe langer hoe minder sprake. Het gaat met de visserij immers van kwaad naar erger. Wie kan ontvlucht de sector, de kaaien bieden inmiddels een desolaat uitzicht, almaar meer gebouwen komen leeg te staan; de al lang verwaarloosde buurt begint eruit te zien als het decor van een griezelfilm; een achtergrond geschikt voor een gotische roman met veel plaats voor horror, zeg maar een gothic novel waarin de middeleeuwse kastelen vervangen zijn door wat vandaag als industrieel en maritiem erfgoed omschreven wordt: zinkende schepen, gebouwen die rijp gemaakt worden voor de sloop, als ze inmiddels al niet neergehaald zijn. Dat is trouwens geen accident, het is een situatie die typisch is voor het kapitalisme. In mijn kast zit een boekje van Amadeo Bordiga, dat het bevestigt: Murdering the Dead, voorwaar een gotische titel. (1)

Die omgeving was zowel terneerdrukkend als inspirerend. Daardoor groeide het idee om een verhaal te bedenken dat die desolate omgeving zou gebruiken om het gotische karakter van het kapitalisme te benadrukken. Toen ik mijn voornemen aan fotograaf en beeldend kunstenaar Jo Clauwaert vertelde, reageerde die meteen enthousiast: ik zou het script leveren en hij zou de tekeningen maken. Het wordt dus een stripverhaal. We zijn ermee bezig, maar alleen in die mate dat we met veel dingen bezig zijn. Of het uiteindelijk ook afgewerkt geraakt is nog onzeker.

Het kan vergezocht lijken om het kapitalisme via een gotisch verhaal aan te pakken, maar dat is het niet. Ook Marx was het al opgevallen dat het kapitalisme een gotisch karakter heeft. Hij gebruikte meermaals de metafoor van de vampier om de werking van dat kapitalisme te illustreren. Het kapitalisme zuigt arbeid uit zijn slachtoffers, zegt Marx, net zoals de vampier bloed zuigt. (2) Ook in diens meesterwerk, Het kapitaal, wordt die metafoor gebruikt: ‘Kapitaal is gestorven arbeid, welke alleen tot nieuw leven kan komen door als een vampier levende arbeid op te zuigen en die des te langer leeft naarmate er meer van wordt opgezogen.’ (3) En verder: ‘Men moet toegeven dat onze arbeider anders uit het productieproces te voorschijn komt dan hij er binnen is gegaan. Op de markt kwam hij als bezitter van de waar ‘arbeidskracht’ tegenover andere warenbezitters te staan, als warenbezitter tegenover warenbezitter. Het contract, waardoor hij de kapitalist zijn arbeidskracht verkocht, bewees als het ware zwart op wit dat hij vrij over zichzelf beschikte. Nadat de koop is gesloten, ontdekt men dat hij geen ‘vrij man’ was; dat de tijd, waarvoor het hem vrijstaat zijn arbeidskracht te verkopen, de tijd is waarvoor hij gedwongen wordt die arbeidskracht te verkopen, dat in feite zijn uitzuiger niet loslaat zolang er nog een spier, een pees, een druppel bloed valt uit te buiten’. (4)

Zoiets moet wel marxistische auteurs geïnspireerd hebben. De Britse trotskist China Miéville (5) is zo’n auteur. Hij heeft me de termen gothic marxism en gothic capitalism bijgebracht. De mens heeft in dat genre al verschillende boeken geschreven, waarvan er ook een aantal in ’t Nederlands vertaald zijn. Op ’t internet staat overigens een mooi filmpje waarin Miéville het over ‘Marxisme and Halloween’ heeft, een speech die aantoont dat er wel degelijk trotskisten bestaan die tegelijk grote humoristen zijn, een aanrader! (6)

Kapitalisme en de gothic novel, het kan inspireren. En het heeft wel meer mensen geïnspireerd. De idee leeft dat er in het kapitalisme een soort monster aan ’t werk is. De Amerikaan David McNally schreef daar zelfs een heel boek over. (7) Wanneer ik vervolgens de termen google leer ik over het bestaan van een serie die in Amerika op de tv vertoond werd. In Buffy the Vampire Slayer blijken er volop creaturen (vampiers, zombies enzovoort) te zien die, zo stelt Lena Wånggren, volop gelegenheid geven om het monsterlijke van het alledaagse kapitalisme te analyseren. (8) Het is ook in dat essay dat ik verneem dat de striptekenaar Tom Sutton (9) in de beste tradities van de situtionisten met dat Buffyverhaal aan de haal gegaan is. Het leverde een tekenverhaal op: Buffy the Anarcho-Syndicalist: Capitalism bites. Ook dat is helemaal gratis van het internet te downloaden, maar de tekeningen inkleuren moet je zelf doen. (10)

Flor Vandekerckhove

(1) Amadeo Bordiga. Murdering the Dead. Amadeo Bordiga on Capitalism and Other Disasters. London, Antagonism Press. 2000.
(2) ‘Capital posits the permanence of value (to a certain degree) by incarnating itself in fleeting commodities and taking on their form, but at the same time changing them just as constantly; alternates between its eternal form in money and its passing form in commodities; … But capital obtains this ability only by constantly sucking in living labour as its soul, vampire-like’ K.Marx, Grundrisse p.646. Ik vind geen Nederlandse vertaling.
(3) K.Marx, Het kapitaal deel I. http://www.marxists.org/nederlands/marx-engels/1867/kapitaal/8.htm

(4) K.Marx, Het kapitaal deel I. http://www.marxists.org/nederlands/marx-engels/1867/kapitaal/8.htm

(5) http://nl.wikipedia.org/wiki/China_Miéville

(6) http://wearemany.org/v/2013/06/marxism-and-halloween
(7) David McNally. Monsters of the Market: Zombies, Vampires and Global Captalism. (2010) Het boek is in PdF-formaat gratis te downloaden: http://digamo.free.fr/mcnally11.pdf

(8) http://www.gothic.stir.ac.uk/uncategorized/gothic-capitalism-marx-monsters-and-buffy/

(9) http://en.wikipedia.org/wiki/Tom_Sutton

(10) Buffy the Anarcho-Syndicalist: Capitalism Bites. Nihil Press, 2004. https://libcom.org/files/buffy.pdf