‘In elk geval is het zo dat literaire werken niet alleen maar één ding betekenen.
Ze zijn in staat om hele repertoires aan betekenis te genereren,
waarvan sommige wijzigen wanneer de geschiedenis zelf verandert,
en niet al deze betekenissen zijn er bewust in gelegd.’
(Terry Eagleton)
Beginnen doe ik met Michael Löwy⇲, een geestesgenoot van me. Volgens Löwy kan literatuur — fictie dus — ons laten zien hoe de maatschappij reilt & zeilt, ze is daar zelfs onmisbaar voor: ‘Waar de sociale wetenschap concepten, wetten, analyses formuleert’, zegt Löwy, ‘brengt het literaire werk individuen, personages en situaties tot leven.’ Literatuur ‘kan door geen enkel wetenschappelijk werk, hoe doeltreffend ook, vervangen worden.’ Michael Löwy heeft al veel over Kafka gepubliceerd. Dank zij het geduldige vertaalwerk van Johny Lenaerts⇲ is daarvan ook al iets in ’t Nederlands te lezen. (1) Zelf heb ik zopas Franz Kafka, rêveur insoumis (2) dichtgeslagen. Daarin vertelt Löwy wat er aan maatschappelijke inzichten te rapen valt in een oeuvre dat op ’t eerste gezicht voer voor psychologen lijkt. Het is een misvatting waarop de Italiaanse auteur Italo Calvino⇲ me eerder al gewezen heeft: ‘Kafka, die dacht dat hij metafysische allegorieën schreef, beschreef de hedendaagse vervreemding op zo’n manier dat ze tot op vandaag overtroffen bleef.’ (3)
Löwy haalt een discussie aan, in 1963, tussen marxisten. Blijkt dat ze het grondig met elkaar oneens zijn. Sommigen bekritiseren de auteur omdat hij een wereld creëert waarop zijn personages geen enkele greep hebben. Daartegenover staan degenen die vinden dat het iets ingewikkelder is. De Oostenrijker Ernst Fischer bijvoorbeeld: ‘Zijn de diverse manieren waarop de uitwendige wereld subjectief ervaren wordt dan geen belangrijk aspect van de realiteit? Beperkt de realiteit zich tot wat de mensen doen? Sluit de realiteit ook niet datgene in wat mensen dromen, vermoeden en voelen als nog niet bestaand of als iets wat wel bestaat, maar niet zichtbaar is?’ Tot degenen die Kafka verwijten dat zijn personages geen greep op de werkelijkheid hebben, zegt hij: ‘De schrijver is niet verplicht om oplossingen te suggereren. Soms zijn diens vraagtekens inhoudelijk veel rijker dan de al te veel voorkomende uitroeptekens die dan nog eens in veel te vette karakters afgedrukt worden.’
Die discussie is verre van nieuw. György Lukács⇲ schrijft in 1955 dat de realiteit zich bij Kafka ‘oplost in een abstractie zonder inhoud die alleen maar door het niets bepaald wordt.’ Het ‘niets’ dat Lucács bij Kafka ontwaart, wordt wel degelijk door ‘iets’ gevuld, zegt Löwy: het is ‘de abstracte onpersoonlijkheid, leeg, ongrijpbaar en transcendent, van de vervreemde en verzakelijkte bureaucratische machine.’ Lukács zal zijn mening later moeten bijspijkeren. Wanneer de Russen de Hongaarse opstand van 1956 onderdrukken, wordt hij, samen met o.a. Imre Nagy, naar een slot (!) in Roemenië weggevoerd. Ze weten niet waarvan ze beschuldigd worden, ze kunnen zich niet verdedigen. Die onzekerheid blijft maanden duren. Uiteindelijk wordt Imre Nagy geëxecuteerd en Lukács vrijgelaten. Tijdens die internering zou Lukács gezegd hebben: ‘Kafka war doch ein Realist.’
Van het net pluk ik De gedaanteverwisseling⇲, in een Nederlandse vertaling uit 1944, oubollig maar charmant. (4) Niet te lang en ook daardoor ideaal om met het lezen van Kafka van start te gaan.
‘Toen Gregor Samsa op een morgen uit onrustige droomen ontwaakte, ontdekte hij dat hij in zijn bed in een monsterachtig ongedierte was veranderd. Hij lag op zijn hardgepantserden rug en zag, als hij zijn hoofd eenigszins optilde, zijn gewelfden bruinen, door boogvormige geledingen verdeelden buik, waarop de deken, op het punt omlaag te glijden, nauwelijks houvast kon vinden. Al zijn in vergelijking met zijn overigen omvang zielig dunne pootjes flikkerden hulpeloos voor zijn oogen.’
(1) Michael Löwy, Herbetovering van de wereld. Romantische wortels van linkse denkers werd uitgegeven door Socialisme 21, Grenzeloos en Uitgavenfonds Ernest Mandel. Leuven 2013. ISBN 9789081530521. Bestellen in België? Stort 15,50 € op rekening IBAN BE09 0010 7284 5157 — BIC GEBABEBB van het Fonds Leon Lesoil, met vermelding ‘Herbetovering’ en vermeld vooral je volledige adres.
(2) Michael Löwy, Franz Kafka, rêveur Insoumis. Editions Stock Paris, 2004. 167 ps. Alle citaten van Löwy heb ik uit dat boek vertaald.
(3) Italo Calvino, Why Read the Classics. Vintage Classics. ISBN 0-679-41524-6. Het citaat luidt in het Engels: ’Kafka thinking he was writing methaphysical allegory, described contemporary man’s alienation in a way that was never been surpassed.’
Franz Kafka, De gedaanteverwisseling. Genius 1944. 88 ps. Het verhaal kan in PdF gedownload worden: http://resources21.kb.nl/gvn/EVDO03/pdf/EVDO03_UBL01_DEJONG_439.pdf
[Ik post dit stukje in 2015 in De laatste Vuurtorenwachter. In 2021 redigeer ik het opnieuw ten behoeve van een aantal FB-groepen waarbij ik me heb aangesloten.]
Dode Kafka bij de koffie
Geen opmerkingen:
Een reactie posten