Kan je verhalen wissen met een nekschot?

De affiche Aan het Poolse front is bedoeld voor het blad 

van het Kozakkenleger, waarvoor Isaak Babel reportages 

schrijft. De tekst is van de futuristische dichter Vladimir Majakovski: 

De commune versterkt zich in het zoemen van de kogels…

Ook de reportages van Babel voor die krant zijn propagandistisch. 

Zijn verhalen daarentegen heeft de legerleiding niet zien aankomen. 

Volgens de biograaf van Babel heeft de schrijver ermee 

zijn doodsvonnis getekend.

In 1940 wordt de Russische schrijver Isaak Babel op bevel van Stalin vermoord. Uit de verhoren blijkt dat hem trotskisme en spionage aangewreven wordt. We weten dat die beschuldigingen nergens op slaan, want veel meer dan thee met Trotski valt Babel niet te ‘verwijten’.

Waarom werd Babel vermoord? Adrien Le Bihan zoekt in zijn recente Babelbiografie (°) naar een verklaring die wortelt in de oorlogsjaren 1920-21.

In die tijd is er oorlog tussen de Sovjets en de Polen. Het Rode Leger wordt aangevoerd door Michael Toechatsevski (°°), vertrouweling van Leon Trotski. Babel is tijdens die oorlog een embedded journalist in een van de legeronderdelen, de Eerste Cavalerie. Die staat onder bevel van Semion Boedjonny, die bij Stalin aanleunt. Volgens Le Bihan gaan Stalin en Boedjonny in die oorlog zo’n beetje hun eigen gang, en die spoort niet altijd met de algemene strategie van het Rode Leger.

De Russische opmars loopt uiteindelijk dood voor de poorten van Warschau. Stalin geeft Toechatsevski de schuld; die toont dan weer aan dat de weifeling van Boedjonny de zege belet heeft. De kwestie heeft de Russen blijkbaar lang bezig gehouden. Zegt Le Bihan: ‘Een Sovjetrapport uit 1984 zal de Eerste Cavalerie ervan beschuldigen de orders van Moskou niet opgevolgd te hebben.’

Tijdens die oorlog houdt Babel een notitieboekje bij, waaruit hij zijn beroemde De rode ruiterij zal distilleren. Vaak wordt Boedjonny daarin voorgesteld als onhandig en besluiteloos. Babel heeft daar overigens geen politieke bedoelingen mee; het is hem om de literatuur te doen. Maar…

Boedjonny kan er niet om lachen. Stalin evenmin, zegt Le Bihan, want in het dispuut over de Poolse veldtocht heeft Stalin er belang bij dat Boedjonny als een vernuftig militair strateeg voorgesteld wordt, kwaliteiten die op Stalin moeten afstralen.

Het tijdschrift Rood Braakland publiceert in april-mei 1924 de eerste verhalen van De rode ruiterij. Dat tijdschrift wordt geleid door de bolsjewiek Voronski die, net als Trotski, van mening is dat schrijvers als Babel — fellow-travellers — een rechtmatige plaats in de sovjetliteratuur hebben. 
De biograaf van Babel toont aan dat er na publicatie meteen een campagne tegen de auteur opgezet wordt. Die wordt evenwel in de kiem gesmoord, want Rood Braakland is een tijdschrift dat door de nog maar pas overleden Lenin gesteund werd. De lastercampagne wordt al in september hernomen. Er verschijnt een vlammende tekst, ondertekend door generaal Boedjonny, maar wellicht geschreven door een groep die het op de fellow travellers gemunt heeft, en vooral op de succesrijke Babel, ‘een verrot restant van de burgerlijke intellectuelen’. De tekstschrijvers zijn naar eigen zeggen verwonderd dat Voronski ‘de bladzijden van een literair sovjettijdschrift openstelt voor de laster van deze vijand van de arbeidersklasse’. Ten onrechte maakt Babel zich daar geen zorgen om.

In 1928 lanceert Stalin een indrukwekkend initiatief om de literaire productie in de USSR naar zijn hand te zetten. Hij spaart moeite noch kosten om daarbij Maxim Gorki voor zijn kar te spannen. Lenin heeft die Gorki in 1921 naar het buitenland gestuurd, want de communisten houden wel van zijn boeken, maar niet van zijn bemoeienissen. Stalin wil hem terughalen en zal daar in 1931 ook in slagen.

1928 is ook het jaar waarin Isaak Babel voor de tweede keer hard aangevallen wordt. Weer vertrekt de aanval van Boedjonny. Die schrijft een brief naar de dan nog steeds in het buitenland verblijvende Gorki. Over Babel zegt Boedjonny: ‘Hij vindt dingen uit die nooit plaatsgevonden hebben, hij slingert vuil naar onze beste communistische bevelhebbers, geeft zijn verbeelding de vrije loop, liegt gewoon…’ Gorki neemt het op voor Babel en Stalin beslecht de zaak: ‘De Rode Ruiterij is zo slecht niet.’

Hoezo? Heeft Le Bihal er in voorgaande bladzijden niet op gewezen dat Stalin dat boek ongenegen is? Jawel, maar eerst moet Gorki weer binnengehaald worden. Boedjonny moet zijn beurt afwachten.

Pas nadat Gorki overleden is slaat Stalin toe. Babel wordt in 1939 opgepakt en komt in de beruchte Loebjanka terecht. Daar wordt hij in 1940 met een nekschot afgemaakt. Zegt biograag Adrien Le Bihan: ‘Stalin wilde de auteur van De rode ruiterij laten verdwijnen en met hem zijn boek.’ Dat laatste is niet gelukt, maar 't heeft er lang naar uitgezien dat het wel zou lukken. Het oeuvre van Babel verdween na zijn dood in 1940 uit bibliotheken en boekwinkels. Na zijn rehabilitatie, in 1954, verscheen er weer een selectie van zijn verhalen, maar het duurt tot in 1990 voordat een volledige editie van zijn werk wordt uitgebracht.

Flor Vandekerckhove

  

(°) Adrien Le Bihan. Isaac Babel, L’écrivain condamné par Staline. 2015. Paris, ed. Perrin. 343 pp. 
(°°) Michael Toechatsjevski overleeft de Grote Terreur van Stalin niet. Vermelden we nog dat hij een knap violist was die soms met Dmitri Sjostakovitsj musiceerde. Die laatste is in het verlengde van de zaak Toechatsjevski  slechts per toeval aan een gewisse dood ontsnapt. Ik schreef daar eerder een stuk over dat toepasselijk Op het nippertje heet.