Rond (de betekenis van) muziek hangt een mysterie

George Sand en Fréderic Chopin: ruziemaken over de betekenis van muziek. Over het portret van die twee (naar voorbereidend werk van Eugène Delacroix door een anonieme schilder) valt veel te vertellen en dat gebeurt hier⇲ ook wel, weze het in ’t Engels.

‘TOEN NA DE opvoering van zijn vijfde symfonie in 1937 een enthousiast applaus losbarstte, voelde de componist Dmitro Sjostakovitsj⇲ een enorme opluchting. Stalin zelf zat in de zaal en had de muziek goedgekeurd: hier weerklonk de triomf van het communisme. Maar het volk herinnerde in de bombastische finale een dolgedraaide, akelige parodie op het regime — het hoorde protest tegen de stalinistische terreur. Hoewel die beroemde anekdote is gestoeld op onbetrouwbare memoires⇲, verleende ze aan Sjostakovitsj voorgoed het imago van een aesopische⇲ componist: iemand die de censuur weet te omzeilen door diep in zijn muziek een ander verhaal te vertellen dan wat de achteloze luisteraar meent te horen.’ ’t Zijn woorden van muziekfilosofe Marlies De Munck⇲, ik lees ze in de krant. Ze heeft het over het mysterie dat rond de betekenis van muziek hangt en ze haalt nog een voorbeeld aan: ‘Het hangt er maar van af wie er aan de macht is en het laatste woord krijgt. Toen de Duits-Joodse componist en overtuigde marxist Hanns Eisler zich in 1947 moest verantwoorden voor het Committee on un-American activities, bleef hij stellig beweren dat muziek niet in staat is politieke, laat staan communistische betekenissen uit te drukken. Maar de commissieleden volgden hun buikgevoel en zetten Eisler prompt het land uit. Zij hoorden die muziek als een symbool van clandestiene betekenissen. Want al heeft ze geen letterlijke, eenduidige betekenis, dan nog kan muziek welbepaalde affectieve inhouden uitdrukken, louter en alleen door hoe ze klinkt.’ 

Marlies De Munck vult er een heel boek mee: Waarom Chopin de regen niet wilde horen⇲. Die titel verwijst naar een anekdote over de componist die met zijn minnares, schrijfster George Sand, in discussie raakt over een van zijn préludes. Wanneer Sand erin een verklanking van de regen meent te horen, wijst Chopin die interpretatie af. Voor hem staat muziek op zichzelf, zonder iets af te beelden of ergens naar te verwijzen. De Munck in Filosofie Magazine⇲: ‘Deze ruzie van het koppel staat symbool voor de geschiedenis van het westerse denken over muziek. Daarin is een voortdurende strijd gaande tussen de muziek en de taal.’ Op ’t net vind ik een stukje uit De Muncks boek: ‘In haar memoires geeft Sand Chopin volledig gelijk. Veelzeggend voegt ze echter toe: “Zijn compositie van die avond was vol van regendruppels die weergalmden op de welluidende dakpannen van het klooster. Maar ze waren vertaald door zijn verbeelding en door zijn zang in tranen die uit de hemel op zijn hart vielen.” Eigenlijk waren de componist en de schrijfster het dus nog steeds oneens over de filosofische grond van de zaak. Wat kan een muziekstuk uitdrukken? Wat is de precieze betekenis van muziek en (hoe) kunnen we die onder woorden brengen? In dit geval: kan puur instrumentale muziek wel of niet iets buitenmuzikaals zoals regendruppels uitdrukken? Zo ja, hoe kunnen we dat zeker weten? Het gaat namelijk om muziek zonder woorden, dus louter klanken.’
Flor Vandekerckhove⇲

Marlies De Munck. Waarom Chopin de regen niet wilde horen (en andere vragen uit de filosofie van de muziek) (2017, 2de, gewijzigde editie 2023). Omdat ik er meer over wil lezen, kijk ik of de bib me het boek kan uitlenen, maar Google bericht me dat de website van de bib er mogelijks op uit is op valselijke wijze mijn gegevens te stelen (wat is dat nu weeral?) Kopen dan maar? Ik vind geen e-boek (en papieren boeken koop ik in principe niet meer, te duur.)  Zoekend naar een voor mij betaalbare oplossing stoot ik onverwachts op ‘Composing for the Films’⇲ (Theodor Adorno en Hanns Eisler). Meteen te lezen op ’t net! Ik ga dat uiteraard niet doen, dat gaat mijn petje te boven, ik beperkt me tot de inleiding van Graham McCann⇲, waarin hij het ook over Eisler en dat weerzinwekkende Committee on un-American activities heeft. Ik scrol daarna nog een beetje door het boek en vind iets wat Chopin en Sand misschien wel hadden kunnen gebruiken in hun discussie over regendruppels. Vanaf bladzijde 106 plaatst Eisler in dat boek veertien stukjes muziek en daarboven staat: Fourteen ways to describe rain. Die muziek staat daar niet toevallig, leert inleider McCann me: 'Het hart van het project, en tegelijkertijd het uitgangspunt voor de resultaten die later in het boek werden geformuleerd, was een gedetailleerde analyse van, en een daaropvolgende compositie voor een vroege stomme film van Joris Ivens, Rain (1929). Talrijke visuele effecten van regen waren door Ivens gefilmd als symbolen van verdriet. Eisler componeerde muziek, in de vorm van variaties voor kwintet, waarvan hij vond dat ze de expressieve mogelijkheden van deze beelden het beste vastlegden. Het voltooide werk, Vierzehn Arten, den Regen zu beschreiben, werd door Eisler beschouwd als zijn meest effectieve stuk kamermuziek.’  Luisteren en kijken kan hier⇲.