Gekleurd victoriaans Engeland

— Florence Pugh, Naomi Ackie en Cosmo Jarvis in Lady Macbeth. —   

De roman van Nikolaj Leskov speelt zich in een uithoek van Rusland af, in de film van William Olkroyd verplaatst het verhaal zich naar het Britse Northumberland. In de twee gevallen draait het om ene Lady Macbeth die zwaar over de schreef gaat om zich in een despotische mannenwereld te handhaven. Hoe dat gebeurt moet u elders lezen, ik wil het alleenlijk over de cast hebben.

Op het doek herken je al vlug het victoriaanse tijdperk en de beelden nemen je meteen mee naar woeste hoogten à la Wuthering Heights. Hoe komt het dan, vraagt een mens zich af, dat Lady Macbeth een zwarte meid heeft? Hoe komt het dat ook de proletarische minnaar van de lady een kleurling is en hoe komt het dat de kleine erfgenaam die onverwachts opduikt eveneens zwart blijkt te zijn? ’t Is iets wat je in het victoriaanse Engeland niet verwacht.

Waarom niet eigenlijk? Dat is ook wat de filmregisseur zich hier afvraagt: ‘Mensen zeiden me dat het niet echt zo was in die periode, waarop ik antwoordde: hoe weet je dat eigenlijk? Uit onze research bleek dat veel bemiddelde gezinnen in die tijd zwarte bedienden hadden en in de negentiende eeuw was er in het noordoosten van Engeland een significante groep Afrikaanse afstammelingen. Mensen gaan er gewoon van uit dat Engeland blank was, maar dat hebben ze uit films gehaald. Dat gebied in Engeland was veel meer divers dan wat we gaan geloven zijn.’

Naast het benadrukken van gender, klasse en ras hadden de filmmakers nog iets op ’t oog: ze wilden de beste voor de rol. De actrice die de meid speelt werd niet in de eerste plaats gekozen omdat ze zwart was, maar omdat ze goed was. En zo ging het, zegt Shaheen Baig die de cast deed, voor al de rollen. Ze heeft als ’t ware kleurenblind gecast, met als eerder toevallig gevolg dat er zoveel kleurlingen in de film rondlopen.

Lady Macbeth gaat in de film straffeloos haar gang. De twee die de rekening betalen — de meid en de knecht-minnaar — zijn allebei zwart en dat komt goed uit. Blanke vrouwen mogen in die tijd minder waard zijn dan hun mannen, nog minder waard zijn zwarte mannen. En omzeggens waardeloos zijn zwarte vrouwen. De zwarte meid mag de onschuld zelve zijn, ze heeft de boter wel gegeten. Geboeid wordt ze met de zwarte knecht weggevoerd, en Lady Macbeth leeft nog lang en… alleen.

Flor Vandekerckhove

Lady Macbeth. Regie William Olkroyd. Engeland. 89 min.

‘In een mooi huis moet het een beetje binnenregenen’

In de ‘quotes’ op ’t internet kan ik het niet weervinden, maar in mijn geheugen staat bovenstaande titel bekend als citaat van architect Le Corbusier. Het is hoe dan ook te mooi om het te laten liggen in een stukje dat het over architecten wil hebben: ‘In een mooi huis moet het een beetje binnenregenen.’

Ik ga op zoek naar een spetterend voorbeeld en vind dat in het Farnsworth House van architect Ludwig Mies van der Rohe, een buitenverblijf dat hij tussen 1945 en 1951 voor de rijke Amerikaanse dr. Edith Farnsworth ontwerpt: ‘Het huis vertolkt Van der Rohes streven naar een de ultieme architecturale zuiverheid, het minutieus ontlede modernisme dat heroïsch afstand heeft gedaan van al het overbodige: het huis zelf is nauwelijks meer dan een rechthoek van glas. Het is een beeld dat een compromisloze spiegel is voor alles waarvoor Mies van der Heuvel als architect voor stond.’ (°)

Farnsworth is niet bepaald tevreden met het resultaat. ‘In dit huis met zijn vier glazen wanden voel ik me als een rondsluipend dier, altijd op mijn hoede. Ik ben altijd rusteloos. Zelfs ’s avonds. Ik voel me als een schildwacht, dag en nacht op post. Ik kan nauwelijks ontspannen.’ Er zijn ook praktische bezwaren: ‘Mijn vuilnis staat niet onder het aanrecht. Weet je waarom? Omdat je de hele keuken vanaf de weg hierheen kunt zien en de aanblik van die emmer zou het beeld van heel het huis bezoedelen (…) Ik kan zelfs geen kleerhanger in mijn huis aanbrengen zonder te overwegen welk beeld dat buiten geeft. Elke schikking van meubels vormt een groot probleem, omdat het huis doorschijnend is, als een röntgenstraal.’ (°°) Dat valt trouwens ook de insecten op die ’s avonds massaal op het licht achter de vensters afkomen.

De moeilijkheden beginnen al wanneer de architect voor ’t eerst Ediths nachtkleed ziet (er zijn er die denken dat die twee een korte affaire hadden, want ja, wanneer heeft Edith aan haar architect dat nachtkleed getoond?) De aanwezigheid van dat vrouwelijke kledingsstuk leidt ertoe dat de architect zijn plan aanpast. Het nachtkleed past niet in zijn strakke ontwerp, het moet uit het zicht blijven. (°°°) En er is de loodgieter die zich afvraagt of architect Ludwig ze wel alle vijf op een rij heeft. 

Er komen rechtszaken van, want er is nog meer onenigheid. Over de factuur bijvoorbeeld, over de bouwkosten en ook over de massale stookkosten die al dat glas met zich meebrengt. 
Onenigheid genoeg om er een mooie film van te kunnen maken. Ik zie hier trouwens dat Jeff Bridges daarin de rol van de architect op zich wil nemen.

Maar regent het ook binnen in het Farnsworth House? Uiteraard, want het is een zeer mooi huis.

Flor Vandekerckhove

(°) Kris Pint. De wilde tuin van de verbeelding. 2017. Amsterdam, Uitg. Boom. 132 pp.

(°°) Nora Wendl. Sex and Real Estate, Reconsidered: What Was the True Story Behind Mies van der Rohe's Farnsworth House? Dat staat hier.
(°°°) Alice T. Friedman. Domestic Differences: Edith Farnsworth, Mies van der Hoge and the Gendered Body. 1966. In Alice T. Friedman, Women and the Making of the Modern House. 2007. 244 pp. Harry N. Abrams, Inc. Publishers.

Schijthuis

De dagen kort, wind en vlagen, een hoop blaren, vroeg donker. De deur wijd open, het kabinet↗︎ staat op het einde van de koer, niemand komt je daar storen. Ik geef de wiek de ruimte en steek het vuur erin. De vlam begint zijn indrukwekkende schaduwspel te spelen, ik laat het glas zakken en daarna mijn broek, de kat komt me vervoegen. Het geluk bevindt zich in een goed geplaatst schijthuis: 

‘Het staat altijd los van het hoofdgebouw, aan het eind van een gang, in een lichte begroeiing die ruikt naar bladeren en mos. Men krijgt een onbeschrijflijk gevoel over zich heen als men, hurkend in het gedempte licht, zich laat koesteren door de zachte gloed die terugkaatst van de schuifwand, en zich verliest in gedachten of uitziet over de tuin (…) Ik houd ervan om op zo’n toilet het zachte vallen van de regen te horen, zeker als het een toilet is uit het Kantogebied, met van die lange brede ramen op vloerhoogte. Daar kan men met een buitengewoon gevoel van intimiteit horen hoe de regendruppels van de dakrand en de bomen vallen. Horen hoe het regenwater de grond in kruipt, hoe het over de voet van een stenen lantaarn loopt en het mos op de stapstenen verfrist. Een toilet is ook een ideale plaats om naar het getsjirp van insecten te luisteren of naar het zingen van vogels; om de maan te zien, of om te genieten van die veelzeggende momenten die de wisselingen van de seizoenen markeren. Op deze plaats, denk ik, hebben haiku-dichters al eeuwenlang een groot deel van hun ideeën opgedaan (…)’ (°)

Flor Vandekerckhove

(°) Jun'ichirō Tanizaki↗︎. Lof der schaduw. 77 ps. Uitg. Meulenhoff/Manteau. 1993. Oorspronkelijk 1933.

In 2022 publiceert uitgeverij De Lachende Visch een nieuw e-boek van Flor Vandekerckhove. Honderd titelloze eenparagraafverhalen wordt ingeleid door Flors oud-leraar Nederlands Alfons Vandenbussche.

De e-boeken van Flor Vandekerckhove zijn gratis voor wie erom vraagt. Vooraf bestellen kan. Het boek wordt u dan per e-mail toegestuurd zodra het in het rek van De Weggeefwinkel komt te liggen. Vraag erom via liefkemores@telenet.be↗︎

Al wat u niet vernomen hebt over de anti-Trumpbetoging

Het was lang geleden dat ik nog eens luid roepend doorheen de stad gewandeld had en toen was dat in Parijs. Daar werd ik onverwachts op sleeptouw genomen door een groep flagellanten die tegen Trump opkwam. [Het verslag van die merkwaardige optocht staat hier.] Woensdag was ik er weer bij. Deze keer was het in Brussel en weer had het met die Trump te maken. 

In zo’n stoet ga ik altijd op zoek naar het particuliere. Ik hou van plakkaten waarop ietwat zonderlinge mensen ietwat zonderlinge verzuchtingen uiten.

Deze keer valt mijn oog meteen op een kleine groep; nooit eerder gezien. Een van hen torst een bordje waarop de NATO een terroristische organisatie genoemd wordt. So far so good. Maar, en dat is merkwaardig, ze dragen kleren in een stijl die me aan motards laat denken. Op de rug staat, rond een protserig embleem, Anonymous. Geen van hen draagt het masker van de gelijknamige hackers. Misschien is het een zijtak. Of 't zijn motards zonder moto, dat kan ook. Ik vraag een folder: ‘We hebben wereldwijd mensen uit alle strekkingen en religies in onze rangen, we zijn één familie en nodigen je uit ons te vervoegen.’ Doel is uiteraard ‘de wereld te verbeteren’. De opzichtige leden van Anonymous staan onder andere voor een terugkeer naar de natuur, thuisonderwijs en sterke familiebanden. Dat doet me dan weer aan de extreem rechtse Alexandra Colen denken. Het foldertje somt tien manieren op om the system te veranderen. Op 1 staat: Boycott Corporations & Vote with your Money. Ik zie dat het de leden niet belet om er nog een op te steken. Ik trek verder.

Vervolgens zie ik een vrouw met een duidelijke boodschap: ‘Ducky, you are not welcome’. Ik maak een foto. Een half uur later zie ik haar weer, maar nu eist ze: ‘No visa for a bad boy like Trumpy’. Ducky is Trumpy geworden, de boodschap blijft.

Er zijn ook betogers uit Hellhole Molenbeek. Je herkent ze aan hun proletarische trekken. Uit de zelfgemaakte plakkaten blijkt dat ze danig in hun gat gebeten zijn door wat Trump over hun gemeente zegt. Hun hellegat slaat terug!

Studenten schrijven hun verzuchtingen nog vlug op een cursusblad. Zoals het meisje dat me interpelleert over de plek die ik in de geschiedenis inneem en make sure it is the right one! ’t Is iets om over na te denken. Maar wat te denken van die andere studentenverzuchting: Make Tequila Great Again.

’t Mooist vind ik de ouderen die aan zo’n betoging participeren. Hij zoekt een broodje in de rugzak, terwijl zij nog eens de lippen stift. Het plakkaat Dump Trump is van de hand van de kleindochter. Of die veteraan die tegen een boom zit en een pijpje rookt. Ik weet niet wat bovenvermelde studentin ervan denkt, maar zelf vind ik het een aantrekkelijke plek om in de geschiedenis in te nemen: naast een boom, pijpje rokend, en ontegensprekelijk aan de juiste kant, de zonkant.

Flor Vandekerckhove

— Links stift zij nog vlug de lippen, rechts rookt hij een pijpje aan de goede kant van de geschiedenis. —

— Studenten zijn het gewoon om met een deadline te werken. De eisen worden in extremis op een blad genoteerd. —

— Deze Brusselaars zijn in hun gat gebeten: The hellhole talks back! —

— Zelfde vrouw, ander plakkaat. —

Pas op voor de hel

Moslimkinderen leven in angst voor de hel, een oord dat hen in het islamonderwijs aangepraat wordt. Het stond onlangs in Knack en daarna werd het een item in het duidingmagazine TerZake. Er zijn er nog die ons de hel aanpraten. Doen degenen die Molenbeek een hellhole noemen iets anders? Denk daar maar eens over na terwijl ge in de ogen van TV-journaliste Kathleen Cools kijkt, de schrik voor de hel valt eruit af te lezen. De hel is vandaag nog altijd alive and kicking. En net als vroeger, toen het in een katholiek keurslijf gevangen zat, dient het beeld alleenlijk het eigenbelang van degene die het propageert.

Ik blader in de Herinneringen aan mijn roomse jeugd, de memoires van de Amerikaanse schrijfster Mary McCarthy. Ik sla het boek open op een haast willekeurige bladzijde. Mary is elf jaar. Het gaat over haar biechtvader:

“Hij was een heel knappe, donkere, grijzende man, die zowat veertig jaar zal zijn geweest toen hij voor ons in de kloosterschool kwam spreken. (…) Op een zeker tijdstip predikte hij een retraite voor ons. Hij was een overtuigend spreker en hij had de gave, die veel bij retraite-predikers voorkomt, zijn toehoorders een gevoel van angst te geven. Ieder woord dat hij zei scheen op mij persoonlijk van toepassing.’Tegen het einde van de retraite gaf hij ons een preek over onkuisheid die mij deed verstijven, daarna, herinner ik mij, bood hij aan iedereen die in nood verkeerde de biecht af te nemen. Ik gaf mij op en ging in de rij staan om bij hem te biechten, de preek had mij duidelijk gemaakt (wat ik niet eerder had geweten) dat mijn ziel in een hachelijke toestand verkeerde. Dit is de enige van mijn biechten die ik mij bijna woordelijk herinnerde. Ik knielde in de biechtstoel, bevend van angst. ‘Vader ik heb gezondigd tegen de kuisheid.’‘Hoeveel keer?’‘Drie keer, vijf keer, ik ben het juiste aantal vergeten.’‘Was het met een jongen?’Deze vraag verbaasde mij. ‘O nee Vader.’‘Was het met jezelf of met een ander meisje?’‘Alletwee Vader.’De priester maakte een geluid dat klonk als een klik van voldoening. Toen ging hij op zijn gemak zitten om alle bijzonderheden van wat ik gedaan had uit mij te trekken (…)”

Flor Vandekerckhove

° Mary McCarthy. Herinneringen aan mijn roomse jeugd. 1966. Amsterdam De Arbeiderspers. 250 pp. Oorspronkelijke titel: Memories of a Catholic Girlgood. New York. 1957.

Donald Trump in Bredene

BREDENE, een dinsdag in mei 2017. — Terwijl de marktkramers hun waar etaleren, sta ik in mijn deurgat een joint te smoren. In huis pruttelt de koffie. Het ziet ernaar uit dat het een zonnige dag wordt. Ik neem me voor om vlug enkele alternatieve feiten bijeen te schrijven en daarna een ochtendwandeling te maken. Terwijl ik daar zo sta te mijmeren stopt onverhoeds een zwarte Hummer in de straat. Er stapt een langbenige schoonheid uit. Resoluut schrijdt ze bij André de coiffeur naar binnen. De Hummer rijdt vervolgens achteruit, tot vlak voor mijn deur. Nu waggelt er een zwaargebouwde manspersoon uit, in wie ik meteen de president van de Verenigde Staten herken, The Donald! Die had ik niet zien aankomen. ’t Is te laat om mijn joint weg te foefelen en ik vraag hem een beetje onzeker: ‘Moet u ook een snok hebben, mister president?’

Trump antwoordt: ‘Tremendous! Love it! Je bent een geweldige kerel.' En terwijl we daar samen van die joint staan te genieten, The Donald en ik, legt hij me uit dat Melania van deze vrije dag profiteert om eens naar de coiffeur te gaan. ‘Dat begrijp ik’, zeg ik, ‘maar waarom in Bredene?’

‘In Bredene zijn omzeggens alle coiffeurs kampioenen’, zegt Trump, ‘dat is worldwide bekend en wat belangrijker is, ze zijn niet duur. Er zijn er zelfs die nog goedkoper zijn dan André, maar die wonen op ’t Sas en dat is een hell hole, daar kan ik me niet vertonen. Hier daarentegen…’ hij zwaait met zijn armen en neemt nog een trek, ‘zon, zee, strand, fantastic…’.

Die kerel valt best mee, lijkt me. En omdat het toch mooi weer is, vraag ik of ik hem in mijn wijk mag rondleiden. ‘Tremendous!’, zegt hij, ‘Great! Love it.’ En zo komt het dat gij me op die dinsdagmorgen misschien hebt zien wandelen met The Donald aan mijn zij; ik met mijn zwarte alpin op het hoofd en Trump met zijn goudgele haardos, waaraan, zo wil ik benadrukken, André de coiffeur geen enkele schuld heeft. We ontwijken de markt om geen opstootje te veroorzaken en trekken richting Duingat, want ik wil hem de zandopspuitingen⇲ — make the beach great again! — tonen. Maar zover komt het niet.

Aan het Duinenplein houdt The Donald halt voor het beeld van Irénée Duriez⇲, volgens de enen De wind, volgens anderen De uitdaging, maar in de volksmond Blote Betsy⇲. Trump is er niet van weg te slaan, ik had het moeten weten. En hij herhaalt woordelijk wat hij enige tijd geleden in Amerika al gezegd heeft: ‘Weet je’ zegt hij, ‘ik voel me automatisch aangetrokken tot mooie... ik begin ze te zoenen. Het is als een magneet. Ik zoen. Ik wacht niet eens. Als je een ster bent, dan laten ze het toe. Je kunt alles doen. (...) Grab them by the pussy. Je kunt alles doen.'

Ik snok nog een laatste keer aan mijn joint, duw de peuk uit en trek de deur achter me dicht. Zonder haperen schrijf ik in één ruk heel dit verhaal neer, en alle komma's staan meteen goed op hun plaats. Straf spul zeg! Amazing!

Flor Vandekerckhove⇲

[Deze post dateert van 2017. In 2024 redigeer ik hem opnieuw, ten behoeve van de FB-groep Bredene Retro.]

De kat van Aleksandra

Beneden in de studio verblijven Aleksandra en haar kinderen. Bart zegt dat het voorlopig is, Bart is haar werkgever. Er is ook een kat, dat weet ik doordat de kat en ik elkaar in de gang kruisen. Aleksandra brengt het beest clandestien in huis, omdat ze denkt dat de kat er voor mij te veel aan zou zijn. Dat is niet het geval, ik ben een kattenmens, alleen vraag ik me af hoe ze dat in die studio georganiseerd krijgen, Aleksandra, de kinderen, de kat.

Het is een Litouwse kat. Hij komt, net als Aleksandra en de kinderen, per bus naar hier. Die bus vertrekt in Litouwen en rijdt tot in Frankrijk. Her en der stopt hij om vrouwen uit te laten die onderweg tewerkgesteld zijn. Hier haalt de chauffeur ook Aleksandra’s kat uit de bagageruimte.

Intussen is de kat ervandoor. Op ’t koertje springt hij op de muur en vervolgens op het afdak en daarna snelt hij over de daken de vrijheid tegemoet. Aleksandra komt het me zeggen: ‘Cat’, zegt ze en ‘cryed’. Ze zegt het met een Litouwse tongval: ‘Crrrraaied’. Ze pulkt aan haar oogleden, waardoor ik weet dat ze geweend heeft en ze wijst naar het dak waarover de kat het hazenpad gekozen heeft.

Ik probeer haar gerust te stellen en zeg dat de kat geen vogel voor de kat is. Ik vertel haar het waargebeurde verhaal van Frodo die zeven maanden van huis weg was. Die heb ik op een dag in de duinen weergezien. Ik heb Frodo! Frodo! geroepen en hij is met mij naar huis teruggekeerd. Hier heeft hij goed gegeten, ferme tuk gedaan, en daarna is hij er weer ervandoor gegaan, deze keer voorgoed. Dat laatste vertel ik niet aan Aleksandra, ze blijft me onderbreken: crrrraaied, crrrraaied! Mijn Engels schiet te kort om haar te troosten.

’s Nachts moet ik aan de kat denken. Hij loopt langs bermen, ontwijkt bussen die van Litouwen naar Frankrijk rijden, haalt visresten uit vuilnisbakken, glipt onder prikkeldraadversperringen. In kampen ontsnapt hij aan hongerige asielzoekers en schietgrage kampbewakers. Onderweg jaagt hij op muizen, her en der sticht hij een gezin dat hij vervolgens in de steek laat en uiteindelijk komt hij in Litouwen terecht, waar niemand hem opwacht.

Flor Vandekerckhove⇲

Dat was even schrikken

’t IS WAAR, er valt van alles in je mailbox. Zoveel zelfs dat je nergens meer van opschrikt. Maar nu heb ik toch prijs, ik schrik me een hoedje. Ik zie bangelijk geüniformeerde jongeren die ik omzeggens allemaal ken. De meesten zijn schoolmakkers; met sommigen ben ik zelfs beste maatjes geweest. Maar het evenement zegt me niets, de uniformen zijn me vreemd, aan de betreffende jeugdbeweging — KSA — heb ik niet de minste persoonlijke herinnering. Hoe komt het dat ik niets van dat gebeuren weet? Waarom sta ik niet op die foto’s? En als ik daar niet was, waar was ik dan wel? Sta me toe dat ik me daar een stonde het hoofd over breek.

Die jongens zijn mijn leeftijdsgenoten. De foto dateert wellicht van 1962, de jongens zijn twaalf, dertien, veertien jaar. Ze worden gekneed in het katholieke gemeenschapsleven van Bredene Duinen. Hoor ik daar niet bij te zijn?

Tot aan m’n twaalfde ben ik een misdienaar, veel dichter bij het katholieke gemeenschapsleven kun je niet komen. Maar dat is ook het jaar waarin ik daarmee stop. Ik weet niet (meer) hoe dat komt, dat heb ik hier⇲ eerder al verteld. Met geloofsafval heeft het niets te maken, want mijn gelovigheid bereikt een absoluut hoogtepunt wanneer ik zeventien word, en dat heb ik daar⇲ al beschreven.

Ben ik met iemand in onmin gevallen? Ben ik altijd al minder sociaal geweest dan het me voorkomt? Oordeelt mijn vader dat je op je twaalfde rijp genoeg bent om de hand aan de ploeg te slaan; dat de speeltijd voorbij is? Heb ik het te druk met de ontdekking van vrouwelijk schoon? In de persoon van Gerdje⇲ bijvoorbeeld, het mooiste meisje ter wereld? Heb ik mijn vriendschappen buiten het katholieke verenigingsleven gezocht?

Eerder is me al opgevallen dat ik ook ontbreek op deze foto⇲ waarop de jongeren staan die de jeugdclub Patro animeren. Al die afwezigheid kan er op wijzen dat ik slechts marginaal bij zo’n dingen betrokken geweest ben. 

Omdat ik er zelf niet uit geraak, doe ik een rondvraag.

Ivan Schamp (2) zegt dat ik inderdaad niet bij die KSA betrokken was. Zelf houdt hij er wel herinneringen aan over, ook aan de teloorgang ervan, die hij als volgt beschrijft: ‘Het einde was eigenlijk een opstand waar ik wel een beetje aan de basis van lag. Als jonge pubers lieten we ons niet zo makkelijk meer bevelen. Volgens mijn notities zie ik dat we een toneelspel (*) wilden opvoeren, wat de leiding niet toeliet. Voor ons was dat de druppel die de emmer liet overlopen. Finito KSA... Ik herinner me dat ik in het college op het matje geroepen werd voor het organiseren van een opstand.’

Ik vat samen: ik herinner me dat uniform niet, evenmin het tentenkamp. Ik herinner me dat toneelstuk (*) niet en evenmin de opstand. Maar ik ken wel de namen van die jongens: (1) Willy Versluys; (2) Ivan Schamp; (3) Gilbert Conneye; (4) Rob Tas; (5) Daniel Crabeels; (6) Freddy Versluys; (7) Marcel Derdeyn; (8) Hubert Derdeyn, a.k.a. Huub Onzia; (9) Marc Loy; (10) Ivan Steen; (11) Eric Pitteljon; (12) ? (13) Johan Brouwers (†); (14) Paul Bracke; (15) Hugo Pauwels.

Flor Vandekerckhove⇲

(*) Waarom die jonge mensen dat toneelstuk niet mochten opvoeren blijft een raadsel. Met zekerheid valt wel te zeggen dat het niet is omdat het niet katholiek genoeg was. Bijna een jaar nadat ik dit stukje post komt het hier⇲ nog eens ter sprake. Wellicht heet het betreffende stuk Stadhuistribulaties, een eenakter van de Roeselaarse pastoor Albert Deman die onder het pseudoniem Lode van Mandel schrijft.

[Dit stukje dateert in oorsprong van 2017. Ik redigeer het in 2024 opnieuw ten behoeve van de FB-groep Bredene Retro.]

Aleksandra

Bart komt haar brengen. Eerst komt hij in zijn SUV langs, met een vracht kleren en beddengoed. Ik stapel de stapel in de studio. Daarna besef ik dat daar geen mens meer bij kan. Ik haal een en ander weg. Nog altijd staat de studio vol zakken.

Dan komt Bart weer langs. Nog een lading. En een jongen. Dat is Aleksandra’s zoon, zegt Bart. Er komt ook een zoon in de studio. Hij spreekt Russisch, de zoon. Hij zegt me zijn naam. Ik weet niet waar ik al dat goed moet stapelen. Bart en de zoon zetten alles in de gang en vertrekken weer, want Bart dreigt ergens te laat te komen.

Dan komt hij nog eens langs. Een derde lading, deze keer inclusief Aleksandra’s dochter. Er is niet alleen een zoon, er is ook een dochter. Bart gooit alles in de gang en verdwijnt weer met de dochter, want hij is nu echt te laat. Hij zegt me nog dat het harde werkertjes zijn, dat het spijtig is dat ze altijd het verkeerde soort mannen aantrekken. Werkertjes. Hij heeft het over de Aleksandra’s die vanuit het oosten naar hier komen om te werken en over hun mannen die alleen maar drinken.

Zodra hij weg is haal ik al de bagage weer uit studio. Nu stapel ik alles in mijn atelier, ook de zakken die in de gang staan. Echt een hele grote stapel.

Dan komt Aleksandra zelf. Te voet, zonder Bart. Ze zegt: ‘Worrrrk to-morrrrow’, en ook ‘crrrryed’. Ze pulkt aan haar oogleden en toont me haar armen met blauwe plekken. Ik wijs haar de studio en de plek waar ik de bagage gestapeld heb. Ik geef een sleutel en zeg in mijn eigen Engels dat ze nu maar een beetje tot rust moet komen.

Aleksandra komt uit Litouwen om hier in de onderneming van Bart te werken. Ze is een goed werkertje, maar ze trekt verkeerde mannen aan, dronken Litouwse mannen. Die komen haar hier vervoegen, troeven haar af, waarna zij moet vluchten. De vlucht eindigt in mijn studio. Volgens Bart is alles tijdelijk.

’s Avonds, wanneer ik al in bed lig, komen de kinderen Aleksandra in de studio vervoegen. Ik vraag me af hoe ze dat daar organiseren met z’n drieën. Gelukkig is alles tijdelijk.

We zijn nu een maand later. Ik heb geen idee waar de kinderen van Alkesandra heen zijn, ik heb ze niet meer gezien. Aleksandra laat zich zelf trouwens ook hoe langer hoe minder zien. Volgens Bart slaapt ze weer regelmatig bij het verkeerde soort man. Ze trekt zo’n mannen aan, zegt hij nog eens. De bagage moet ik nog even laten staan.

Flor Vandekerckhove

Het Gat

Om te weten wat Het Gat is moet je vanuit België naar IJsland varen, zoals onze IJslandvaarders dat destijds gedaan hebben. Onderweg trotseer je dan Pentland Firth, een zeestraat tussen Schotland en de Orkaden, een tochtgat van nauwelijks 23 kilometer lang en 12 kilometer breed.

Als de wind meezit en je hebt het tij aan je kant dan vaart een vissersschip daar in een half uur wel door. Wanneer wind en tij tegenwerken dan doe je er vier bangelijke uren over. Dat komt doordat de Atlantische Oceaan er tegen de Noordzee opbotst.

Oud-IJslandvaarders houden er allemaal herinneringen aan over. Vooral over de keren dat ze erdoor moeten en het daar nochtans het weer niet voor is. Sommige schippers zoeken dan veiligheidshalve een schuilhaven op, maar er zijn er ook geweest die daar geen boodschap aan hadden. Zo’n schip baant zich dan een weg door huizenhoge golven. Soms gaat dat mis en krijgt het schip een dwarszee over zich, een golf die alles wegspoelt wat op dek staat en de navigatielichten in zee werpt. De ramen van de stuurhut aan diggelen! Door de kapotte ruiten lopen de navigatie-instrumenten op de brug vol water en worden ze onbruikbaar.

Zo’n schip kan op die manier Het Gat niet door en terugkeren is evenmin een optie. De roerganger moet zijn werk nu in ’t ongewisse doen, en dat terwijl hij bakken water over zich heen krijgt. Wat je wel kan doen is dit: je gooit letterlijk olie op de golven en laat het schip, kop in de wind, langzaam varen, wachtend op wat komen zal.

Soms loopt dat goed af, soms niet. Op ’t internet vind ik dit cijfer: in 185 jaar worden ongeveer honderd schepen op de rotsen van Pentland Firth verbrijzeld. Op dat internet vind ik overigens ook deze mooie foto’s van de Vlaamse Amandine die in volle storm doorheen Het Gat trekt.

Het is een prettig weerzien, want Daniël Pots, telg van een Oostends vissersgeslacht, krijgt die foto’s in 1995 vanuit Schotland toegestuurd. In dat jaar mogen we ze in Het Visserijblad plaatsen. Daarna gaan ze een eigen leven leiden.

We zien hoe de Oostendse IJslandtrawler O.129 Amandine, met schipper Marcel Pots aan het roer, eerst óver een golf gaat (foto bovenaan) en vervolgens dóór de daaropvolgende (foto onderaan). Zo doe je dat daar in hevig weer: óver, dóór, óver, dóór, óver, dóór…

Dat zal de Amandine nu niet meer doen. In 1995 wordt de relatief kleine IJslandtrawler aan de kant gelegd. Doordat het schip het laatste is van een eertijds indrukwekkende vloot, komt er tegelijk een einde aan de Belgische IJslandvisserij. 
Het vaartuig ligt inmiddels niet meer tégen, maar óp de kaai in Oostende, waar het als museumschip dienst doet.

Flor Vandekerckhove

Saluut aan Catalonië

— Vrijwilligers worden in Spanje overgebracht naar de kazerne van de POUM. De lange figuur helemaal achteraan is George Orwell. —

‘Een volkomen juiste, onbevooroordeelde verantwoording van de gevechten in Barcelona zal er nooit komen, want de bronnen bestaan niet die daarvoor nodig zouden zijn. Het enige materiaal van toekomstige geschiedschrijvers zal een berg beschuldigingen en partijpropaganda zijn.’

George Orwell in Saluut aan Catalonië.

Over sommige gebeurtenissen geraken we niet uitgepraat, zelfs al zijn ze al in de geschiedenis opgenomen, zelfs al wordt er al lang niets meer toegevoegd. De Spaanse burgeroorlog is zo’n gebeurtenis. De herdenkingen — Guernica⇲! — laten de debatten weer oplaaien: hoe komt het ook alweer dat de Spaanse fascisten die oorlog gewonnen hebben?

In de Britse krant The Guardian publiceert historicus Paul Preston nu een kritiek op George Orwells Saluut aan Catalonië. (°) Preston is een absolute kenner. In het krantenstuk⇲ staat dan ook veel wat juist en waar is. Maar staat er ook iets nieuws in? Boven het artikel staan twee titels. ‘George Orwell’s Spanish civil war memoir is a classic, but is it bad history?’ en de ondertitel: The author of “Hommage to Catalonië” did not grasp the wider context and provided a partial, partisan version.’ Hoezo bad history? Orwell is een geëngageerde deelnemer, een participerende schrijver. Wat hij schrijft is subjectief en partieel. Met bad history heeft dat niets te maken, met good history evenmin. Wat Orwell doet is iets anders. Hij leert ons hoe een concrete mens in die concrete situatie concreet handelt en hij betrekt ons in de gevoelens & gedachten die dat in hem opwekt. Orwells Saluut is een verhaal, zijn verhaal. En omdat hij zo’n goede schrijver is, is het beklijvend. Geen enkele historicus kan dat in zijn plaats doen.

Het is juist, zoals Preston zegt, dat Orwell totaal onkundig naar Spanje vertrekt. Maar een indrukwekkend voorbeeld van geschiedkundig onderzoek geeft de historicus ons daarmee niet, want in Saluut zegt Orwell zelf: ‘Toen ik naar Spanje toe ging en nog enige tijd daarna, was ik niet alleen niet geïnteresseerd in de politieke toestand, ik had er zelfs geen erg in. Ik wist dat het oorlog was, maar ik had geen idee wat voor oorlog.’ 
Ook is het juist dat Orwell het eerst bij de Internationale Brigades⇲ probeert en pas daarna voor de militie van de POUM⇲ kiest, maar ook dat staat al in Saluut: ‘Ik wist dat ik diende in iets dat de POUM heette (…), maar ik realiseerde me niet dat er ernstige geschilpunten tussen de politieke partijen waren.’

Orwells verslag van de vergiftigde sfeer in Barcelona noemt Preston ‘marred by its assumption that the Stalinist suffocation of the revolution would lead to Franco’s eventual victory.’ Hoezo marred, hoezo ontsierd? Orwells beschrijving van de meidagen is meesterlijk.

Het is uiteraard juist dat de verantwoordelijkheid voor de Spaanse tragedie in de eerste plaats op conto van de Spaanse, en bij uitbreiding Westerse burgerij geschreven moet worden. Maar beweert Orwell iets anders? In Saluut schrijft hij meermaals dat hij het met de POUM oneens is. Daarom ook wordt hij geen lid van die partij. Ook lees ik in Saluut dat hij de militie wil verlaten en in Madrid de Internationale Brigades vervoegen, want die hebben betere wapens. Maar in Barcelona ondervindt hij wel aan den lijve dat de Spaanse regering, daarin aangestuurd door de stalinisten, zich tegen de revolutionaire verwezenlijkingen keert. Hij beschrijft dat in bladzijden die alleen maar meesterlijk genoemd kunnen worden.

In een essay⇲ (°°) uit 1943 kijkt Orwell terug op de Spaanse burgeroorlog: ‘De grote waarheid over de oorlog is eenvoudig genoeg. De Spaanse burgerij zag haar kans schoon om de arbeidersbeweging te verpletteren en dat heeft ze gedaan met de hulp van de nazi’s en van reactionaire krachten uit heel de wereld.’ De partijtwisten tussen anarchisten, POUM en communisten hebben de zaak geen goed gedaan, zegt Orwell, maar dat zijn ‘secondary issues.’ 
In datzelfde essay zegt hij ook: ‘The Trotskyist thesis that the war could have been won if the revolution had not been sabotaged was probably false.’ Het sleutelwoord in die zin is uiteraard ‘probably’. De trotskisten krijgen in Spanje immers geen voet aan de grond⇲. We weten dan ook niet wat er zou gebeurd zijn indien…

Orwell vervolgt: ‘The fascists won because they were the stronger; they had modern arms and the others hadn’t.’ Dat verklaart ook waarom de Spaanse regering buigt voor de eisen van de stalinisten, want de wapens komen vooral uit Rusland. 

In Barcelona is Orwell getuige van de kwalijke gevolgen van dat bondgenootschap: revolutionaire veroveringen worden ontmanteld, verzetstrijders aangehouden, linkse leiders vermoord, honderden anarchisten verlaten ontmoedigd de strijd… en dat alles mondt uit in Franco’s overwinning.

Het artikel van Paul Preston heeft me weer naar Saluut doen grijpen. Na herlezing begrijp ik de kritiek van de historicus niet goed. Het is niet dat Orwell op een voetstuk geplaatst moet worden, want op wat de mens gedaan en geschreven heeft kan veel afgedongen worden — hier⇲, daar⇲ en ginder⇲.(°°°) Maar Saluut aan Catalonië is en blijft een meesterwerk. Lees dat boek!

Flor Vandekerckhove↗︎

(°) George Orwell. Saluut aan Catalonië. 1982. Amsterdam Van Gennep. 204 pp. Oorspronkelijke titel: Hommage to Catalonië. 1938. 
(°°) George Orwell. ‘The Collected Essays, Journalism and Letters of George Orwell’. — 1968. — Volume II: My Country Right or Left kan hier van het net gehaald worden. 
(°°°) De kwestie van Orwells socialisme wordt uitvoerig behandeld in het interessante essay  George Ofwell en de IRD↗︎.