Felix Nussbaum in Oostende

In 2013 ging ik in Oostende kijken naar een mooie tentoonstelling. Er werd werk van kunstenaars getoond die zich door die stad hadden laten inspireren. (°) Daar heb ik voor het eerst schilderijen van Felix Nussbaum (1904-1944) gezien, een Joods-Duitse schilder die, op de vlucht voor Hitler, in 1935 in Oostende terechtkwam.

Ik kende Nussbaum niet, en het heeft niet veel gescheeld of u had hem evenmin gekend, want bijna waren alle sporen uitgewist: 

‘Pas een decennium na zijn dood dook zijn naam weer een keer op in de pers, en dan nog op uiterst bescheiden wijze.’ Die krant meldt: ‘Als niet-ariër verliet hij Duitsland en ging naar België. Daar pakte de Gestapo hem op tijdens de oorlog. Waar hij bleef en wanneer hij stierf is niet bekend.’

Dat is inmiddels wel rechtgezet. We weten nu dat hij in 1944, in Auschwitz-Birkelau, door de nazi’s vermoord werd. Zijn schilderijen worden gecollectioneerd en Nussbaum behoort nu tot de canon. In zijn geboortestad Osnabrück is er een Felix-Nussbaum-Haus dat 200 van zijn werken exposeert. En in Vlaanderen heeft Mark Schaevers’s mans biografie geschreven. (°°) Dat een Belg dat doet is niet zo verwonderlijk, want een kwart van zijn leven brengt Felix Nussbaum in Oostende en Brussel door. Hij schildert hier ruim de helft van zijn vandaag bekende werk.

In Oostende is Nussbaum al eerder geweest: 

‘Veel meer indruk dan Rome maakte Oostende op mij, waar ik jaren te voren reeds arbeidde (…) Daar ontstonden reeds in 1929 een groot aantal mijner beste tekeningen en toen ik er in 1935 als opgejaagd banneling terug aanlandde op een stormachtigen dag in Februari vond ik onmiddellijk het machtig kontakt terug met deze stad waar de zeewind de vrije wimpels van honderd scheepsmasten tegelijk doet klappen…’

Er komen in die tijd wel meer vluchtelingen aan de Vlaamse kust terecht. Ik heb het hier al over Albert Einstein gehad die in De Haan verblijft, en over de schrijverskolonie die zich in Bredene en Oostende ophoudt heb ik daar al een stuk gepost.

Een van die schrijvers is Irmgard Keun. Ze beschrijft de stad bij aankomst. Zo moet ook Felix Nussbaum Oostende ervaren hebben, meent Schaevers: 

‘Het was een glasheldere lente in Oostende. (…) Op de promenade geen mondaine badgasten, alleen een zoutige stormwind. Ik logeerde in een klein hotel tegenover het zeestation (…) Vanuit mijn raam zag ik ’s zondags zwarte rijen dagjesmensen uit het station stromen en verbluffend snel door de omliggende cafeetjes opgeslokt worden. (…) Ik zag ’s morgens vissers hun netten uithangen en op wankele tafeltjes roestrode garnalen stapelen en koraalkleurige langoustines (…)’

Volgens Schaevers ‘lijkt het er wel op dat een van Nussbaums schilderijen, gedateerd 1936 (in de harde lente dat Keun arriveert?), als een illustratie bij deze tekst is besteld. De langoustines zijn op het olieverfschilderij vervangen door schollen (voor de Vlamingen zijn het ‘pladijzen’), maar voorts ademt zijn havengezicht, met een centrale plek voor een visverkoopster, helemaal de sfeer van Keuns beschrijving van de Visserskaai.’ Ik plaats het schilderij bovenaan dit stuk.

In de volgende paragraaf schrijft Schaevers dat het wel vaker gebeurt: 

‘dat boek en doek, Keun en Nussbaum symbiotisch samengaan. Keun schrijft liefdevol over een emigrantenstel dat ze in Bredene leren kennen heeft. De man is een arts uit Berlijn, nu werkt hij in een vishandel in Oostende. (…) Ze wonen in een kleine kamer in Bredene, en geregeld dossen ze zich ’s avonds feestelijk uit en zoeken Keun dan op om hoffelijk converserend bij een glas wijn de sfeer van een Berlijnse avond van weleer te herbeleven. Wanneer ik Keuns beschrijving van het paar lees doemt het musicerende stel van Nussbaums Komisch Concert meteen op, en vertelt Keun me wat dit doek uitdrukt: dat emigranten ervan houden het verleden te spelen.’ 

Ik zet het doek hiernaast.

Flor Vandekerckhove

° Xavier Tricot. Bonjour Ostende. Oostende in de internationale kunst. 2013. A’pen, Uitg. Pandora Publishers. 208 pp. ISBN 9789053253519. 
° Mark Schaevers. Orgelman. Felix Nussbaum. Een schildersleven. 2014. A’dam,
 Uitg. De Bezige Bij. 455 pp.
 ISBN 9789023488279.