Waarom werd Isaak Babel vermoord?

— Standbeeld van Isaak Babel in Odessa. —   

Waarom? We weten niet waarom de Russische schrijver Isaak Babel in 1940 vermoord wordt, maar we mogen wel veronderstellen. Dat doet ook Adrien Le Bihan in zijn Babelbiografie. (°) Babel wordt vermoord, zegt hij, omwille van De rode ruiterij, een boek dat hij vele jaren eerder geschreven heeft. Meer over die theorie heb ik eerder al verteld in Kan je verhalen wissen met een nekschot?

Vitali Schentalinski die, tijdens de periode van de Perestrojka, als eerste de betreffende gevangenisprotocollen kan inkijken, denkt daar anders over: Babel is, schrijft hij, slachtoffer geworden van een valse getuigenis. Wanneer Nikolaj Jezjov, hoofd van de NKVD, tijdens de Grote Zuivering zelf wordt weggezuiverd, sleept hij de entourage van zijn echtgenote daarin mee en bijgevolg ook Babel die een vriend van haar is. In die visie wordt Babel niet omwille van zijn geschriften vermoord, maar door een achterbakse echtgenoot.
Het minste wat je daarvan kunt zeggen is dat het inderdaad niet erg verstandig is van Babel om het huis van de opperbeul Jezjov te frequenteren. Osip Mandelstam vraagt Babel naar het waarom. Babel: ‘Ik snuif daar de sfeer op om te weten hoe het voelt.’

Dat valt te begrijpen, want het is bekend dat Babel de wereld van de Tsjeka (en de opvolgers ervan) in een literair project wil vatten. Er is zelfs een gerucht dat zegt dat Stalin het manuscript te lezen krijgt en al lezend op zijn achterste poten gaat staan. Schentalinski: ‘Dit is waarschijnlijk een legende, maar het is zeker niet toevallig: zoiets ontstaat niet spontaan.’

In de Sovjet-Unie worden schrijvers bevoorrecht, zo ook Babel: auto met chauffeur, ruime rantsoenen, comfortabele woning, inclusief kokkin en werkster, buitenverblijf, recht op reizen… Daar staat iets tegenover: er moet gewerkt worden. Babel krijgt opdrachten om scenario’s te schrijven. Hij beheerst het schrijversvak en kan bijgevolg een perfect afgewerkt stuk leveren. Maar literatuur is nog iets anders. Waar is de grote literator van De rode ruiterij gebleven? Hoe komt het dat Babel geen literatuur meer bedrijft? In 1934 zegt hij zelf dat hij ‘de grootmeester van het zwijgen’ geworden is.

Het literaire project — Tsjeka — waaraan Babel werkt zal pal tegenover de clichés van het socialistisch-realisme komen te staan. Babel beseft dat en dat doet ook Stalin. Dat kan niet anders, want Babel is in zijn verhalen een echte kunstenaar en kunst ontsnapt per definitie aan een opgelegd kader. Dat het op een confrontatie zou uitdraaien is trouwens meer dan een veronderstelling. Een bewaard gebleven ‘tsjekaverhaal’ (°°°°) verschilt in niets van de spitse manier waarop Babel eerder al geschreven heeft. Net zoals hij dat in zijn ‘ruiterij’ gedaan heeft, leidt Babel ons binnen in een wereld van bijzonder wrede mannen. Zo’n boek wil Stalin niet meer gepubliceerd zien. Hij aborteert het door Babel te vermoorden.

Toch laat het geaborteerde project een geschreven spoor achter, waarvan Babel tijdens zijn ondervragingen even nuchter als briljant opmerkt: ‘De vorm ervan is veranderd in de verslagen van dit gerechtelijk onderzoek.’ Tijdens die dagen levert Babel ook geschreven getuigenissen af. Babel ‘bekent’ dat hij andere schrijvers en cineasten op een verkeerd spoor gezet heeft, verkeerd volgens het stalinisme uiteraard: ‘Ik sprak hen over de zogenaamde theorie van de “eerlijkheid”, van de noodzaak die een schepper voelt om zijn individualiteit te verdiepen, als de maatschappij daar nu behoefte aan heeft of niet. “Het boek is een wereld gezien door middel van de mens” en hoe meer de mens er zichzelf in heel zijn oneindige complexiteit in ontdekt, des te hoger is de literaire kwaliteit. Geen enkele morele of sociale overweging hoeft de schrijver en zijn stijl beletten zich te ontwikkelen en te gedijen. Als je een ondeugd (un vice) hebt, verfijn hem, verhef hem tot op het niveau van de kunst; de tegenkanting van de maatschappij en van de lezers moet je voortstuwen naar een nog steviger volgehouden verdediging van je standpunten, en niet naar een verandering van de essentiële methoden van je werk…’ (°°°°°°)

Flor Vandekerckhove↗︎

(°) Adrien Le Bihan. Isaac Babel, L’écrivain condamné par Staline. 2015. Paris, ed. Perrin. 343 pp. 

(°°) Vitali Chentalinski. La Parole Ressuscitée. Dans les archives littéraires du K.G.B. Uit het Russisch in het Frans vertaald door Galia Ackerman en Pierre Lorrain. Editions Robert Laffont, Paris 1993. 462 pp.

(°°°) Isaak Babel. Brieven naar Brussel 1925-1939. 376 pp. Vertaald uit het Russisch door Charles B. Timmer. 1970. Amsterdam, Moussault’s Uitgeverij NV. (1) Het citaat over het scenario staat op p. 331, in de bijlage waarin ene G. Moenblit herinneringen aan Babel ophaalt. (2) Babels citaat staat in een brief die hij in 1935 aan zijn familie in Brussel schrijft.

(°°°°) Isaak Babel, Verhalen. Vertaald uit het Russisch door Froukje Slofstra. Uitg. Meulenhoff, A'dam. 2001. 573 ps. Het verhaal Soelak (p. 474-476) dateert van 1937 en is een van de laatste die hij kan publiceren. Men veronderstelt dat het een deel van zijn ‘tsjekaboek’ is.

(°°°°°) Voor een onafhankelijke revolutionaire kunst. Het aandeel van Trotski in die tekst kan teruggevonden worden in: Pour un art révolutionnaire indé pendant. 
(°°°°°°) Op p. 72 in Vitali Chentalinski.

— Isaak Babel en zijn echtgenote Zjenja aan het strand van Sint-Idesbald in België, zomer 1928. Isaaks moeder was uitgeweken naar Brussel, zijn echtgenote naar Parijs. (Uit Isaak Babel. Brieven naar Brussel 1925-1939.) —