Ik ben een sprokkelaar van citaten, zinnen die mijn aandacht trekken, al
weet ik niet altijd goed waarom. Ik schrijf ze op. Dan gaat de tijd eroverheen.
Waarna ik ze weer weggooi. Maar niet altijd, want soms gebeurt er iets: een
citaat verwijst naar een ander en vult het aan; een derde schijnt die twee
tegen te spreken en een vierde verduidelijkt waarom ik die eerste ooit
opgeschreven heb. Als ’t zover komt, dan maak ik daar een sausje van. Ik giet de citaten naar eigen smaak uit hun verband en als het zootje pakt, meng ik het in een blogslaatje als dit.
In 2013 publiceert de Vlaamse schrijfster Anne Provoost een pleidooi
voor het verzonnen verhaal. (1) Dat heeft volgens de auteur een nuttige functie. Al lezend verlaat je de banale werkelijkheid en betreed je het grotere veld dat door de verbeelding
ontsluierd wordt. Dat begrijp ik niet goed en daarom schrijf ik het op.
Ik ben blij dat ik het
bijgehouden heb, want een jaar later stoot ik op een uitspraak van de Spaanse
schrijver Juan Marsé: ‘De verbeelding is een vorm van rebellie tegen de werkelijkheid. (…)
Eigenlijk is het centrale thema altijd schijn en werkelijkheid, de spanning
tussen wat de dingen lijken te zijn en wat ze werkelijk zijn. Dat thema heb je
al bij Don Quijote: de wereld is zoals hij is, maar de vraag is of hij niet ook
anders zou kunnen en moeten zijn. Met meer rechtvaardigheid, gelijkheid en
solidariteit.’ (2) Het abstracte grotere veld van Provoost wordt door Marsé concreet ingevuld: het bestaat
uit de banale werkelijkheid plus de onvervulde mogelijkheden.
Dat het nuttig is om onvervulde mogelijkheden aan de werkelijkheid toe
te voegen valt gemakkelijk te begrijpen — het maakt de banale werkelijkheid van Provoost draaglijk — maar waarom doe je dat via het
schrijven/lezen van fictie? Het antwoord zit vervat in een derde citaat dat ik
in dit sausje gedraaid heb. Daarin heeft Rudy Rottier het over Spinoza: ‘De weg die door de denker wordt aangereikt
loopt langs drie sporen die overeenkomen met drie vormen van kennis: kennis die
ontspruit aan het rationele denken, kennis die voortspruit uit de verbeelding
en tenslotte ook nog de intuïtieve kennis.’ (3) De verbeelding levert, net
zoals de rede — maar op een andere manier — kennis op; de intuïtie, die je kunt
definiëren als verbeelding die uit on(der)bewuste bronnen opborrelt, doet dat
eveneens. De stelling wordt bevestigd door de Spaanse auteur Javier Cercas: ‘Zoals u weet’, zegt Cercas, ‘postuleerde Aristoteles het bestaan van
twee waarheden: de historische waarheid en de waarheid van de poëzie of wat we
tegenwoordig ‘literatuur’ noemen.’ Hij vervolgt: ‘Dat zijn twee antagonistische waarheden: de historische waarheid is
een feitelijke waarheid, concreet, specifiek, een waarheid die wil vastleggen
wat er met bepaalde personen op een bepaald tijdstip op een bepaalde plaats
gebeurde. De waarheid van de literatuur daarentegen, is een (…) waarheid die
wil vastleggen wat er op een willekeurig moment en op een willekeurige plaats
met alle mensen gebeurt.’ En wat daarna komt is toch wel straf: ‘Die laatste waarheid is de waarheid van de
literatuur (…), een roman of een gedicht schrijven betekent verraad plegen aan
de feitelijke, concrete waarheid van de geschiedenis, om trouw te zijn aan de
morele en universele waarheid van de literatuur, een waarheid die Aristoteles
zelf zonder meer superieur achtte aan de historische waarheid. Mario Vargas
Llosa heeft dat “de kunst van het vertellen van de waarheid van leugens”
genoemd.’ (4)
Allemaal goed en wel, maar het sausje smaakt inmiddels al te zoet. We voegen er een lepel zuur aan toe: ‘Literatuur vormt allang niet meer het geweten van de samenleving; ze
is nog uitsluitend koopwaar. En alleen de literatuur die het best aansluit bij
wat de markt op een zeker moment verlangt (het is overigens niet duidelijk wat
dat precies is), is nog van belang.’ (5) Vraag is of Hans Vandevoorde daarmee
akkoord gaat wanneer hij zegt: ‘Literatuur
gaat wellicht zelden zo ver dat ze een direct belang heeft voor de maatschappij
of voor het leven, maar de kwaliteit van die maatschappij en dat leven kan
verhoogd worden door het ademloos staren naar woorden als naar regendruppels.’
(6) Mooi gezegd van deze Hans, maar het recept van mijn sausje is pas volledig
als ik er dit snuifje van mezelf aan toevoeg: ‘Alsmede
door het ondermijnen van de veralgemeende markteconomie, beter bekend als
kapitalisme.’ (7)
Flor Vandekerckhove
(1) Anne Provost. Eerlijk
waar? Over het desavoueren van het verzonnen verhaal, de Nieuwjaarslezing
(2013) voor Het zoekend hert, uitgegeven door Luster (48 blz., 14,95 €). Het
fragment is te lezen op http://www.anneprovoost.be/nl/pmwiki.php/Essays/FictieMacht.
(2) Juan Marsé over zijn roman
Ringo, in DSL 28.03.2014.
(3) Rudy Rottier. De naakte
perenboom. Op reis met Spinoza. 2013. Uitg. Atlas/Contact.
(4) Javier Cercas. De waarheid van de vampier. Lezing bij de opeing van het nieuwe seizoen van het Brusselse
literatuurhuis. In DSL, 23 september 2011.
(5) Marc Reugebrink. Het juiste schrijverschap. De Standaard, 8 september 2011.
(6) Hans Vandevoorde. De waarde van literatuur. In Rekto Verso nr 60.
Februari-maart 2014. Ps. 34 e.v.
(7) Flor Vandekerckhove, hier zopas bedacht voor dit blogslaatje.
L'
Imagination au Pouvoir
2 opmerkingen:
Van Marc Reugebrink kreeg ik volgende opmerking toegestuurd: 'Interessant stuk. Ik krijg wel een beetje het gevoel dat mijn citaat gelezen wordt als een relativering van de waarde van de (waarheid van) literatuur. Dat is niet wat ik bedoeld heb. Het gaat om de waarde die aan literatuur wordt toegekend door diegenen die de agenda bepalen, en door het denken dat, en de vooronderstellingen van dat denken die op dit moment in onze samenleving de dominante ideologie vormen. Je kunt dus over literatuur beweren wat er in jouw stuk over wordt beweerd — je doet dat in een wereld die zich van die definities niks aantrekt. Schrijvers mogen vandaag de dag eigenlijk alles straffeloos zeggen, omdat zij binnen de neoliberale logica nu eenmaal zijn wat ze zijn: deel van ten hoogste een amusementsindustrie, deel van een grotendeels door de media bepaalde agenda. Een bezorgde, boze, tegendraadse schrijver — het maakt niet uit; zijn ‘waarheid’, zijn benadering van de werkelijkheid (zeg ik liever), is binnen de geldende definities van geen tel.'
Van Peter Holvoet-Hanssen kreeg ik volgende mail toegestuurd: 'Zeer fijne blogbedenkingen! Wat ik doe in m’n nieuwe roman Zoutkrabber expedities, en wat wellicht niemand zal opmerken, is dat het ware realiteitsgebeuren, inclusief de taal van Leen Pul, naar het land van de verbeeldingskracht gaat (deel 2 is fictief, het reële personage treedt in de literatuurwereld), zo ook de figuur van de Alfa Man, ik heb ‘m letterlijk weergegeven en zijn woorden uiteindelijk in een verbeelding ingepast,
en fictie wordt 'werkelijkheid'…En zo verken en verbind ik wal en schip, tegen de roman'consumptie' in, het boek stelt eigenlijk kritische bedenkingen bij de hapklare literatuur; maar blijkbaar zijn er te veel weerhaken voor sommigen. Keep the good work goin'!
Een reactie posten