Van Painting 1946 tot de kunst van heden

Links: Painting 1946 van Francis Bacon. Midden: Gekruisigde koe van Tom Herck. 

Rechts: Familie (uit Nieuw Album Familie[zelf]portretten N°4 15) van Marijke Vandekerckhove.

15/16 oktober — Dit is een reisdagboek. Waarom maak ik hier dan plaats voor iets wat met die reis niets te maken heeft? Peter Buwalda↗︎ begrijpt dat wel: 

Een goed boek is duizend maal interessanter dan de werkelijkheid. Ik weet nog dat ik in Egypte op vakantie was toen ik Sabbat’s Theater las van Philip Roth. Echt, die hele Nijl, daar kon je zo de stop uittrekken, die interesseerde me geen reet. Dat boek resoneert twintig jaar later nog na in mijn hoofd, er is niets dat ik in het echt heb meegemaakt dat daarmee is te vergelijken. Niets. (*)

Dat is natuurlijk wel heel kras en getuigend van pretentie jonge mannen eigen, maar het is ook een beetje waar. Tijdens elke reis komt er wel een moment waarop ik de behoefte voel om me uit dat landschap terug te trekken, bijvoorbeeld in een boek. In mijn geval is dat de indrukwekkende biografie (**) van Francis Bacon, waaruit ik eerder↗︎ al geciteerd heb. En nu doe ik het weer. Dit gaat over een schilderij dat Painting 1946 heet.

Een runderkarkas, de poten uiteengerukt en zonder kop, neemt de vorm aan van een traditionele Christus aan het kruis. De enige kop op het schilderij is een half hoofd en behoort aan een man in een pak, die onder een paraplu zit die hem beschermt tegen het gekruisigde vlees, botten en ingewanden achter hem. Maar hij staat niet helemaal buiten de scène. Hij zit aan een elegante, modernistische tafel — van het type dat Bacon ooit ontwierp voor deftige vertrekken — waarop hij twee lappen vlees aan de man lijkt te willen brengen. Het werk is schokkend lichamelijk, de sfeer dampig met roden, gedempt rood, paarden en roze van waterig bloed. De oneffenheid van sommige stukken verf doet denken aan vet, bot, zenuw en vlees. Painting 1946 ontdeed de kruisigingsscène van de christelijke metafysica. Het geofferde vlees is niets meer dan het vlees in een goddeloze, moderne wereld. Niets van goddelijkheid of verlossing is nog over. God is dood. Enzovoorts.

Maar bacon was meer een kunstenaar dan een aflegger van verklaringen en Painting 1946 is niet helemaal seculier — als met ‘seculier’ het gezichtspunt wordt bedoeld dat alles wat mysterieus en heilig is, uitsluit. Het schilderij is niet uitsluitend lichamelijk: het lijkt ook doordrenkt van voldoende enigmatische symbolen om een mediëvist gelukkig te maken. En terwijl niets met zekerheid kan worden ‘gelezen’ of geïnterpreteerd, nodigt het werk uit tot speculatie. Waar staan die paarse doeken op de achtergrond voor? En sluiten ze de wereld buiten of kunnen ze worden opgetrokken? Is het bovenste deel van het hoofd van de man verdwenen omdat de moderne geest verloren is gegaan? Dit verontrustend randje rafelig rood wat zijn hoofd verdeelt, suggereert dat hijzelf vlees is en zijn mond een opening naar een gebrul. De modern buistafel, een vroeg voorbeeld van Bacons liefde voor gebogen theatrale ruimte wordt een toneel of een offerarena. Wat zal er worden opgevoerd? Het inktzwart boven het oogloze, halve hoofd van de man en onder zijn paraplu — waar zijn geest had moeten zitten — is vooral tartend. Het is ondoorzichtiger — gesloten — dan de andere zwarten op het schilderij. Het suggereert een ruimte waarin het geestesoog niet helemaal kan doordringen.

Bacon had een pesterig ontwrichtend gevoel voor humor, dat soms zijn schilderijen binnensloop. Die paraplu bijvoorbeeld: misschien had Engeland in 1946 wel genoeg van de hemel. Genoeg van de regen, genoeg van de bommen, genoeg van het bovennatuurlijke. Misschien glimlacht de man een beetje. Hij draagt een gele bloem in het knoopsgat van een van zijn revers. Men moet zich wel kleden voor een formele zaak als een kruisiging. (p. 288-289)

Het citaat is bijzonder rijk. De aandachtige observatie laat niet alleen toe dit werk van Bacon te begrijpen, maar ook om de sprong naar andere kunstwerken te maken, naar de Gekruisigde Koe↗︎ van Tom Herck bijvoorbeeld, waarbij je je afvraagt of de Vlaming dit werk van Bacon in gedachten had, of naar Nieuw Album Familie(zelf)portretten N°4_15 (10 sec)↗︎ van Marijke Vandekerckhove die kunst maakt die al even 'schokkend lichamelijk' is en voor wier werk al evenzeer geldt: ‘terwijl niets met zekerheid kan worden ‘gelezen’ of geïnterpreteerd, nodigt het werk uit tot speculatie.’
Flor Vandekerckhove

(*) Peter Buwalda, Bonita Avenue, Amsterdam De Bezige Bij, 2010.

(**) Mark Stevens, Annalyn Swan. Francis Bacon: openbaringen. Uitgever: Spectrum. 2021. 1032 pp.

Al wat ik hierboven schrijf, belet me niet om het pad in ’t oog te houden dat van Montbel↗︎ komt 

en waar Tania’s dagtocht vandaag eindigt, en morgen ook weer aanvat.