Isaak Babel of de liquidatie van een modernist in de Sovjet-Unie

Drie karikaturen van Isaak Babel als auteur van Rode ruiterij⇲. — Twintig posts telt m’n blog al over schrijver Isaak Babel, dit is nummer 21. Dat komt doordat De Laatste Vuurtorenwachter, naast veel andere dingen, ook een verzamelplek is, een ‘classeur’ waarin ik interesses onderbreng, waaraan ik stukjes toevoeg wanneer ik op ’t internet weer eens iets ontdek over een van mijn lievelingsauteurs.

 

ISAAK BABEL WAS een protégé van Maxim Gorki⇲ (†1936) en zolang die in leven was, mocht Babel zich in de Sovjet-Unie min of meer onaantastbaar wanen. Gorki’s bescherming bezorgde Babel zelfs een belangrijke plek, als spreker, op het eerste congres van de Bond van Sovjetschrijvers⇲. Op dat congres kregen schrijvers de taak toebedeeld om als ‘ingenieurs van de ziel’⇲ het land mee op te bouwen. 
Babels toespraak is veelzeggend: ‘We hebben congressen gehad van ingenieurs, professoren, chemici en van de bouw, maar dit keer is het een congres van ingenieurs van menselijke zielen – mensen die door hun vak verdeeld zijn (en dat moeten ze ook zijn, vanwege de verschillen in gevoelens, smaken en werkmethoden). Desondanks geloof ik niet dat een van die congressen zich ooit zo sterk verenigd heeft gevoeld als wij. Net als de rest van de arbeidersklasse worden we verenigd door een gemeenschap van ideeën, gedachten en strijd. Die strijd heeft niet veel woorden nodig, maar die woorden moeten wel goede woorden zijn.’ (°)  Wat in het citaat met een verwijzing naar Stalins 'ingenieurs' begint, eindigt met een negatie van wat Stalin nastreeft. Babel wijkt met 'verschillen in gevoelens, smaken en werkmethoden' af van het officiële standpunt dat schrijvers eenzelfde esthetiek moeten nastreven, het socialistisch realisme⇲. 

Isaak Babel is een fellow traveler⇲, hij is geen partijlid, maar sympathiseert wel met de zaak. Die sympathie, zegt hij, mag niet gepaard gaan met slechte literatuur: de ‘woorden moeten wel goede woorden zijn.' Wat zijn dat dan, 'goede woorden'? Babel is een modernist⇲, zijn verhalen bevatten vaak onsamenhangende structuren, die de chaotische aard van de gebeurtenissen weerspiegelen. Soms hebben die verhalen een open einde, waardoor lezers worden uitgenodigd de dingen op meerdere manieren te interpreteren. Hoe zou dat kunnen sporen met Stalins belerende socialistisch-realisme?

Een van Babels biografen zegt: ’(…) er iets pervers aan Babels toespraak, alsof hij “zijn collega-schrijvers in een dode taal toesprak”, de dode die tot de doden sprak in een land dat alle eigenaardigheden van de kunst wilde vernietigen.’ (°°) Isaak Babel mag dan wel, als fellow traveler, van goede wil getuigen, maar voldoende is dat niet. In 1935 schrijft Babel over z'n penibele schrijfsituatie aan zijn moeder: ‘() als ik weinig schrijf, is dat niet omdat mijn leven moeilijk is – vergeleken met miljoenen mensen is mijn leven gemakkelijk, gelukkig en bevoorrecht – maar omdat het onzeker is en deze onzekerheid voortkomt uit niets anders dan veranderingen en twijfels die verband houden met mijn werk.’ (°°°) Welke twijfels? Ook dat schrijft hij in 1935 aan zijn moeder: ‘() dat ik er niets van terechtbreng als er druk op mij wordt uitgeoefend.’ 
Van die druk op Babel is, zelfs na de dood van Gorki, in ’t publiek niets te zien — in 1936 krijgt Babel nog een buitenverblijf toegewezen — maar zelf weet hij wel beter: ‘(), na de dood van Gorki, had hij al eens gezegd: Nu laten ze me niet meer leven.' (°°°°) 
In 1937 klaagt hij bij de Schrijversbond dat zijn boeken niet langer verkrijgbaar zijn in boekwinkels of bibliotheken; de laatste editie van zijn verzamelde verhalen verschijnt in 1936 in een zwaar gecensureerde uitgave. ‘Babel bekleedde wel nog een aantal schrijffuncties, maar de strop werd steeds nauwer. We weten nu dat Babel sinds 1934 onder toezicht stond. Ongeveer een jaar voor Babels arrestatie plaatste de NKVD een spion in het huishouden van Babel, in de persoon van Yakov Efimovitsj Elsberg, die werkte voor uitgeverij Academia. Antonina was gewend allerlei gasten te zien logeren of op bezoek te komen, dus ze stond niet wantrouwig tegenover Elsbergs hulpvaardigheid bij het regelen van reparateurs of decorateurs die razendsnel verschenen.’ (°°°°°) Lees: en die afluisterapparatuur plaatsten.
In 1939 is het zover, Isaak Babel wordt opgepakt en in 1940 met een nekschot vermoord⇲.
Flor Vandekerckhove⇲

(°) Te lezen in H. Wollf. Babel, I. The Lonely Years: 1925-1939.  432 pp. Uitg. Verba Mundi New York. 1964 (nieuwe editie 2005.)

(°°) Savage Shorthand. The Life and Death of Isaac Babel. 2007. Random House. 224 pp.

(°°°) Isaak Babel. Brieven naar Brussel 1925-1939. 376 pp. Vertaald uit het Russisch door Charles B. Timmer. 1970. Amsterdam, Moussault’s Uitgeverij NV.

(°°°°) Antonina Pirozhkova (1996) The last years of Isaac Babel. Translated by Anne Frydman and Robert l. Busch. South Royalton, VT: steerforth Press, 1996. Pp. 103-105. De passage is hier⇲ in te kijken.

 (°°°°°) Efraim Sicher, samensteller. Babel in Context. 2012. Academic Studies Press, Boston. A Study in Cultural Identity. Borderlines: Russian аnd East European Jewish studies. 308 pp.  Hier⇲ volledig te lezen.