Lezen op het scherm / Schrijven voor het scherm

Deze digitaal gemaakte collage dient alleenlijk om u naar een diepe lezing van onderstaand essay te lokken. (De tekeningen komen uit Giants of the Earth, SF-verhaal van Capt. S.P. Meek uit 1931. [ComicBooks+⇲]) 

DE AMERIKAANSE Maryanne Wolf⇲ waarschuwt tegen het ‘alleen nog op een scherm lezen': ’Wie alleen op schermen leest, wordt minder empathisch’. (°) En ook: ‘Leer kinderen diep lezen, dan worden ze authentieke, autonome mensen: de beste buffer tegen demagogen.’ Je zou bijna vergeten dat Hitler uit de tijd van het papieren boek stamt.

Wolf vindt het belangrijk om ‘diep’ in een tekst te gaan, iets wat moeilijk wordt als je scrolt⇲. Wat ze zegt is uiteraard juist, maar er zijn ook mensen die dat niet zo erg vinden, Alessandro Baricco⇲ bijvoorbeeld: ‘‘Het idee (…) dat je diep moet gaan op dat wat we bestuderen, tot we de essentie ervan bereiken, is een mooi idee dat aan het uitsterven is; daarvoor in de plaats komt de instinctieve overtuiging dat het wezen der dingen niet een punt is maar een baan, dat niet in de diepte verborgen zit maar over de oppervlakte verspreid ligt, dat het niet binnen in de dingen schuilt, maar zich vertakt aan de buitenkant ervan, waar ze daadwerkelijk beginnen, dat wil zeggen overal.’ (°°)

Veel van wat Maryanne Wolf zegt is interessant voor de internetschrijver die ik wil zijn, producent van e-literatuur. Lezen in het digitale tijdperk is inderdaad anders dan toen we op papier lazen. Wolf doet daar onderzoek naar: ‘De milliseconden die we onderbewust gebruiken om dieper in een tekst gezogen te worden, hebben we niet als we op schermen lezen. We scrollen naar het volgende, bladeren en wieden in het woud van informatie dat rondom ons woekert.’ En ook dit is interessant: ‘Diep lezen is in principe ook mogelijk op een scherm, maar het vereist een zeldzaam bewustzijn van de lezer.’ 

Daar voeg ik aan toe: ‘En van de schrijver’. Sinds ik eind 2013 beslist heb alleen nog digitaal te publiceren, denk ik in de praktijk na over literatuur op ’t scherm. Een blogpost is inderdaad anders dan een column op papier, een verhaal op een digitale drager moet anders zijn dan soortgelijk verhaal op papier, een digitale auteurslezing verschilt van soortgelijke lezing in een zaal… Internetschrijvers moeten de valkuilen van het digitale schrijven/lezen kennen en manieren vinden om die te ontwijken, Omgekeerd ook, ze moeten de extra’s van het digitale benutten, en alzo het schrijven/lezen verrijken. (°°°) Zelf ben ik ervan overtuigd dat we terzake nog een lange weg te gaan hebben, zowel schrijvers als lezers.

’t Is inderdaad iets wat zowel schrijvers als lezers moeten leren en voor mijn generatie is ‘t wellicht te laat, voor lezers van mijn generatie zijn teksten alleen maar interessant als ze er eerst kunnen aan ruiken⇲. De moeite die ik terzake doe wordt door hen niet altijd beloond; dat komt, denk ik, doordat we in een overgangstijd leven. Lezers doen, zoals Wolf zegt, op een scherm nauwelijks moeite om zich in de daarvoor nochtans geschikt gemaakte tekst te verdiepen. Ik doe het bijgevolg in de eerste plaats voor mezelf: welke verworvenheden van een op geletterdheid gebaseerde cultuur kan ik meenemen naar dit nieuwe tijdperk? Hoe benut ik de extra's van het digitale. (°°°°) Zelf vind ik dat onderzoek tig keer boeiender dan het papieren kermiscircuit⇲ waar zoveel collega-auteurs blijkbaar graag in toeven.

Er is een detail dat mij treft. Maryanne Wolf citeert Proust: ‘Literatuur is het vruchtbare mirakel van communicatie dat plaatsvindt in eenzaamheid.’ Zelf hoor ik op YouTube Stephen Elliott⇲ zeggen: ‘Schrijven is de drang om te communiceren terwijl je de drang voelt om alleen te zijn.’ Proust is een man van het papieren boek, Elliott daarentegen tekent, als filmer en als essayist, zeer present op ’t internet. Toont Eliotts uitspraak niet dat de verworvenheid van Proust naar het digitale tijdperk kan meegenomen worden? 

Diep op de problematiek ingaan? Kijk naar deze YouTube-film⇲. Als ge daarvoor de tijd niet hebt, kijk dan tenminste naar deze video⇲. Of luister naar een podcast⇲ waar Wolf over ‘digitaal lezen’ spreekt: ‘Onze soort bevindt zich opnieuw temidden van een communicatietransitie. Even belangrijk als voorgaande transities, zoals deze van een niet-orale naar een mondelinge communicatie of van een orale cultuur naar een gebaseerd op geletterdheid. De huidige transitie is er een van een op geletterdheid gebaseerde cultuur naar een digitale.’ 

Flor Vandekerckhove⇲

(°) In de DS-reeks ‘Zieners’. Maryanne Wolf. In De Standaard, 10 februari 2024. Maryanne Wolf schreef Reader, Come Home: The Reading Brain in a Digital World. 277 pp. Uitg. Harper. 2018. Andere vorsers die zich over het e-lezen buigen: Niels Bakker. Digitaal lezen — Doen we het al. (2010); Nicolas Carr. The Shallows: What the Internet is Doing to our Brains. (2011); Naomi S. Baron. Words onscreen: The Fate of Reading in a Digital World. Oxford University Press. (2015). Vorsers die er de positieve kant van onderzoeken: Adriana Bus en collega’s. The Promise of Multimeida Stories for Children. (2006); Dan Hastler-Forrest; Transmedia: Verhalen vertellen in het digitale tijdperk. Amsterdam University Press. (2013); M. Perloff. Unoriginal Genius: Poetry by Other Means in the New Century. University of Chicago Press. (2011).
(°°) Alessandro Baricco, De barbaren, De Bezige Bij, 2012, 237 blz.
(°°°) Internetschrijvers die bewust met het probleem bezig zijn: dichter Tonnus Oosterhoff, met bewegende gedichten op zijn website⇲; auteurs die al lang met het digitale experimenteren: Stuart Moulthrop⇲ (Victory Garden⇲, 1992), Michael Joyce (Afternoon⇲, 1990), Patchwork Girl⇲ van Shelley Jackson⇲, en Figurski at Findhorn on Acid⇲ van Richard Holeton⇲; 't zijn verhalen waarbij de lezer de verdere gang bepaalt, hyperlinks leiden naar de mogelijkheden. Een lange lijst met auteurs, critici en werken van elektronische literatuur⇲. Hier⇲ staat veel theorie over hypertekst⇲ en daar⇲ misschien nog meer. 

(°°°°) Ik wil niet per se een specialist van de hyperlink⇲ worden, ik heb ook ’t geld niet om de daarvoor ontworpen hulpmiddelen als Storyspace⇲ en Tinderbox⇲ in huis te halen, ik pak die beperkingen aan door me op extreem korte verhalen te richten, minder complexe teksten dan bijvoorbeeld een roman of een scenario.

De digitale publicaties (pdf en EPUB) van De Lachende Visch zijn gratis. Mail erom (en vermeld de titel en vermeld de titel: in dit geval ‘200’, dan begrijp ik het wel.): liefkemores@telenet.be⇲.