woensdag 8 augustus 2012

Ferdinand Domela Nieuwenhuis, een vrije socialist

De Vrije Socialist, het blad van Nieuwenhuis
Jan Willem Stutje is een biograaf die zich buigt over kleurrijke figuren uit de arbeidersbeweging. Hij heeft eerder over de communist Paul de Groot geschreven en over de trotskist Ernest Mandel. Nu is er zijn biografie van Ferdinand Domela Nieuwenhuis met als ondertitel Een romantische  revolutionair.
Nieuwenhuis (1846-1919) is de best bekende Nederlandse anarchist, een protestantse dominee die van zijn geloof afviel en via het socialisme uiteindelijk bij het anarchisme terechtkwam, een anarchisme dat hij vrij socialisme noemde.
In de inleiding legt Marcel Van der Linden uit waarom die Nieuwenhuis vandaag nog steeds belangrijk is.  De socialistische beweging heeft onderweg iets verloren, zegt de inleider. Er is ‘sprake van een structurele gedaanteverandering die de subculturele banden met de achterban vrijwel geheel heeft doorgesneden.’ En verder: ‘Vernieuwd elan lijkt alleen mogelijk als wezenlijke elementen van het oude vrije socialisme weer tot leven worden gebracht.’ Van der Linden verwijst daarbij naar wijlen Hans-Jurgen Krahl. Volgens deze Duitse studentenleider is een ‘proces van bewustzijnsverandering’ nodig ‘dat zeker aan acties gekoppeld dient te zijn’, en dat veel tijd zal vergen. ‘Het gaat (…) om het tot stand brengen van een zeer langdurig proces van verlichting.’ Van der Linden weer: ‘Net zoals volgens Max Weber “de geest” van het kapitalisme “het product van een lang durend opvoedingsproces” is geweest, zo kan ook een socialistische samenleving slechts de uitkomst van een veelomvattend proces zijn.’  Domela werd aangetrokken door ‘prekapitalistische waarden, door het verlangen de verbroken eenheid en gemeenschap te herstellen. Hij was niet alleen een rationalist, hij was ook een romantische revolutionair.’
Die idee vinden we ook in de slotbeschouwing van biograaf Stutje: ‘Domela was een romanticus. (…) De hang naar waarden die verloren gingen, behelsde de kritiek op de moderne maatschappij en nam met de voorstelling van het socialisme als reconstructie van de verbroken totaliteit de vorm van een romantisch gevoede utopie aan. De blik van het verleden bood zicht op de toekomst. Domela zocht naar een herstel van de subjectiviteit van het individu, de ontwikkeling van het Ik in al zijn rijkdom en diepgang. Naar de mens, niet in eenzaamheid en vervreemding, maar hersteld in verbondenheid met zijn medemens en de natuur.’
Is dat iets uit het verleden? Niet helemaal, want de Franse marxist Michel Löwy vindt in het revolutionaire romantisme waarden die ook vandaag belangrijk zijn. Hij spreekt ter zake over ‘le véritable défi que nous voulons lancer aux doutes, aux fatigues, et aux nihilismes contemporains.’ 
Maar wat belette Nieuwenhuis om daarvoor in de sociaaldemocratie te blijven ijveren? Volgens hem was er in de arbeidersbeweging een klassenstrijd gaande. ‘Een bevoorrecht deel van het proletariaat, de “vierde stand”, op sleeptouw genomen door de kleine bourgeoisie, vocht tegen het ongeorganiseerde proletariaat, de zogenaamde “vijfde stand” van verstotenen en paria’s. Kleinburgerlijke elementen joegen hun conservatieve eigenbelang na en waren volop bereid water in de wijn te doen.’ De ongeorganiseerden, de verstotenen, de paria's? Herinnert ons dat niet aan 'de zieken, de zwakken en de misselijken' van Steve Stevaert, nog niet zo erg lang geleden voorzitter van de Vlaamse socialisten?
Bij de anarchisten lag het probleem dan weer elders: ‘Terwijl de sociaaldemocratie bouwde aan een krachtige partij en vakbeweging, sloten de anarchisten zich meer en meer op in de eigen parochie. Ze zonderden zich af in hun landbouwkolonies en productieve associaties. (…) Maar weinigen waren bereid met hem te ijveren voor de algemene werkstaking, voor de directe vakbondsactie en voor het antimilitarisme.’ En verder: ‘Om de kleinste dingen maakten ze ruzie. Het was eenvoudiger een dozijn muilezels bij elkaar te houden dan drie of vier anarchisten, verzuchtte hij.’ Ja, dat is waar.
Flor Vandekerckhove

Jan Willem Stutje, Ferdinand Domela Nieuwenhuis, Een romantisch revolutionair. 559 ps. Uitgevers Houtekiet – Amsab – Atlas Contact. ISBN België 978 90 8924 204 4. ISBN Nederland 978 90 978 90 450 2124 9.

Geen opmerkingen: