zondag 16 februari 2014

Het stalinisme zoals het is

Victor Serge (1890-1947)
Het kost moeite om een roman van Victor Serge op de kop te tikken. In de winkel vind je die niet en tweedehands al evenmin. Je vindt er een in de openbare bibliotheek van Kortrijk (49 km ver) en een andere in Brugge (17 kilometer). De bibliotheken wisselen die boeken wel onderling uit. Dat kost je een beetje geld, maar kijk, enkele dagen later mag ik in de bib De aanslag op kameraad Toelajev afhalen. Het exemplaar blijkt uit Roeselare te komen (30 kilometer).
De moeite loont. Victor Serge, die ik voorheen alleen als revolutionair ken, blijkt een meester-romancier te zijn. Kom met me mee naar het Moskou van de jaren dertig. Vanaf de eerste bladzijde wordt de toon gezet. Kostja wil een paar tweedehands laarzen kopen. Hij spaart ervoor 
door zich sigaretten, de bioscoop en, om de dag, zijn middagmaaltijd te ontzeggen.’ 
Een beetje verder staat:
'Intussen liep hij welgemoed op kartonnen zolen die elke avond werden vervangen. Gelukkig bleef het droog.Optimism is a moral duty in het Rusland van Stalin, waar niets is wat het lijkt: ‘De planken in de winkels stonden vol dozen, maar om elk misverstand uit te sluiten zetten de bedienden er bordjes bij waarop met de hand geschreven stond: lege dozen. De grafieken wezen echter op een met de week stijgende verkoop.’
Het wordt Kostja ietwat teveel en in een impuls schiet hij bureaucraat Toelajev neer. De staatsmachinerie treedt in werking. Meer en meer mensen worden in het net getrokken waarin achterdocht, onterechte beschuldigingen, regelrechte terreur en valse bekentenissen schering en inslag zijn. De zaak die in een mum van tijd afgehandeld had moeten worden, verspreidt zich vanuit Moskou tot in de goelag en de gevangenissen waar de vermeende samenzweerders terechtkomen en verder zelfs tot in Parijs en Barcelona, ja, ook daar ontdekt de bureaucratie uitlopers van de niet bestaande samenzwering. 
‘De dossiers vermenigvuldigden zich echter snel, woekerden voort, puilden uit, slorpten op, weigerden de kleinste aantekening te laten vallen, maar bleven integendeel opzwellen. Tijdens het eerste proces tegen de verraders, een proces van ‘wereldbelang’, waren duizenden zaken ter handen genomen; voordat de eerste waren geregeld, waren er weer duizenden andere aangevat tijdens het tweede proces, duizenden tijdens het derde proces, duizenden tijdens het voorlopig onderzoek voor het vierde, vijfde en zesde proces, die niet plaatsvonden omdat men ze in de duisternis begroef (…)’. Aan het dossier in Moskou worden er andere toegevoegd, uit Oessoeri, Jakoetië, Boerjat-Mongolië, Wladiwostok, de werven van Komsomolsk, Sinkiang, de republieken van Toerkestan. ‘Uitgedoofde zaken vatten weer vlam in de concentratiekampen van het poolgebied, nieuwe zaken kwamen los in de gevangenissen, briefjes in spijkerschrift, afkomstig uit Parijs, Oslo, Washington, Panama, Hankau, een brandend Canton, een verwoest Guernica, een gebombardeerd Barcelona, een Madrid dat onder verschillende vormen van terreur hardnekkig wilde leven (…)’
Serge is een stilist die het stalinisme beschrijft zoals het is: 
Kaloega maakte melding van verdachte epidemieën onder het vee, Tambov van melding van onrust in de landbouw, Leningrad bood in één keer twintig dossiers aan, de zaak van de zeevaarderclub, die van de fabriek van de Rode Driehoek, die van de Academie van Wetenschappen, die van de revolutionaire ex-dwangarbeiders, die van de Leninistische jeugdbeweging, die van het Geologiecomité, die van de Vrijmetselaars, die van de homoseksuelen op de vloot… Onophoudelijk boorden zich schoten dwars door deze opeenhoping van namen, van papieren, van cijfers, van raadselachtige levens die nooit volledig werden ontcijferd, van aanvullingen op onderzoekingen, van aanklachten, rapporten, dwaze ideeën. Enkele honderden geüniformeerden, in een strenge hiërarchie, woelden dag en nacht in dit materiaal, werden er zelf door omgewoeld, verdwenen er plotseling, gaven de taak zonder eind aan anderen door…’
Wat voorgesteld wordt als een proces tegen malafide lui, is een perversie: de partij vernietigt haar trouwste voorvechters! Alle betrokkenen zijn mensen met gaven en gebreken, en Serge weet die goed uit te tekenen. Ook de trouwste partijleden zijn niet alleen maar geharde stalen kaders, 't zijn mensen en dus is er altijd iets waarvan ze beticht kunnen worden. Zelfs Stalin is in Serges handen niet de karikatuur die anderen ervan maken, maar een sympathieke nonkel wordt hij evenmin. De cynische Iwan Kondratiev die omwille van het dossier Toelajev naar het revolutionaire Spanje gestuurd wordt, ziet de gevolgen van de stalinistische realpolitik : 
‘De enigen die nog in het wonder van de revolutionaire overwinning geloofden waren een paar honderd mensen, gesplitst in verschillende ideologische families, marxisten, anarchisten, syndicalisten, anarchistisch-marxisten, marxistisch-anarchisten, linkse socialisten die naar extreem links neigden; de meeste waren bij elkaar gestopt in de modelgevangenis, aten gretig dezelfde bonen, hieven woedend hun vuist voor de rituele groet, leefden in slopende afwachting tussen moord, executie bij de dageraad, dysenterie, ontsnapping, muiterij, totale opwinding, (…)’ 
Op het einde van het boek zijn al de protagonisten geslachtofferd. Allemaal, behalve Kostja… moordenaar van kameraad Toelajev.

Victor Serge. De aanslag op kameraad Toelajev. 1975. A’dam. Uitg. Meulenhof. 348 ps. ISBN90 290 0751 6.

1 opmerking:

peter zei

Ja inderdaad een geweldig verhaal dat ik als student in de jaren 70 heb verslonden. Helaas uitgeleend en nooit meer teruggezien.