zaterdag 20 augustus 2016

Dokter Zjivago, een uitgave van de CIA

De Rus Boris Pasternak zet in 1954 een punt achter de laatste zin van zijn roman Dokter Zjivago, een liefdesverhaal dat zich afspeelt tijdens de Russische revolutie en de daaropvolgende burgeroorlog. Het boek heeft een lange bevalling gekend, want Pasternak begint er al in 1932 aan te werken. Die start haalt evenwel het einde niet: gaandeweg begint de schrijver anders over de dingen te denken.
In 1932 is hij nog optimistisch: het komt wel goed met de Russische revolutie. Van dat optimisme blijft tijdens Stalins grote terreur niets over. Pasternak smijt zijn manuscript in de stoof. Het zijn jaren waarin je als schrijver beter niet te veel opvalt.
In 1946 neemt hij de Zjivagodraad weer op en in 1954 is hij ermee klaar. In 1956 geeft hij het resultaat aan enkele Russische uitgeverijen. Die denken er niet aan om het te publiceren.
Lang geleden ben ik de film gaan bekijken. Ik herinner me niets waaraan de Russen zich geërgerd kunnen hebben, of 't zou aan de sentimentaliteit moeten zijn, want in de zaal  werden merkwaardig veel neuzen gesnoten. Ik heb het boek nu uit de bib gehaald en ben er kriskras in op zoek gegaan naar passages waar de Russische sensors een rode streep door getrokken hebben.
Wat denk je van deze? ‘De eigenmachtige revolutionairen zijn niet afschrikwekkend in hun gedaante van misdadigers, maar in hun gedaante van stuurloze mechanismen, van de ontspoorde locomotieven die zij zijn.’ Neen, dat zullen ze daar niet graag gelezen hebben. Dokter Zjivago zegt het tegen zijn Lara op bladzijde 319. En wanneer die Lara opmerkt dat Zjivago wel erg bitter geworden is als hij over de revolutie spreekt, dat hij veranderd is, antwoordt hij: ‘Dat komt, Larissa Fjodorovna, omdat er aan alles een grens is. Er had al lang iets bereikt moeten zijn. Maar het is nu gebleken dat de chaos van veranderingen voor de bezielers van de revolutie het enige is wat telt, en dat zij niet geïnteresseerd zijn in iets wat niet de afmetingen van de aardbol heeft. Het scheppen van werelden en overgangsperioden vormt voor hen een doel op zichzelf. Iets anders hebben zij nooit geleerd, zij kunnen zelfs niets anders. En weet u waarom ze zich zo aftobden met hun eeuwige voorbereidingen? Omdat het hun ontbreekt aan duidelijke capaciteiten, omdat zij talentloos zijn.’  Holala!
En op bladzijde 489 staat dit: ‘Revoluties worden gemaakt door mannen van de daad, door eenzijdige fanatici, door de genieën van de zelfbeperking. In een paar uren of dagen werpen zij de oude orde omver. Omwentelingen duren weken, vele zelfs jaren, maar daarna onderwerpt men zich weer tientallen jaren of eeuwenlang als aan iets heiligs aan de geest van bekrompenheid, die tot de omwenteling heeft geleid.’
De grote verhaallijn van het boek stopt in 1929 en suggereert daarmee dat de bekrompen tijden in dat jaar van start gaan. Neen, dat boek zal in de Sovjet-Unie geen kans krijgen.
Er worden typoscripten uit het land gesmokkeld. In 1957 is er een Italiaanse vertaling. In 1958 verschijnt het boek ook in ’t Engels, Frans en Duits. De eerste Nederlandse druk dateert van 1959.
De meningen over de literaire waarde zijn verdeeld, lees ik. Maar het maatschappelijk belang valt niet te ontkennen. Daarover zijn ook de KGB en de CIA het eens. De eerste doet er alles aan om het boek buiten Rusland te houden, de tweede zet alles in het werk om het daar binnen te krijgen.
Dat laatste is niet simpel, al is het maar omdat er nog geen Russische uitgave bestaat. De CIA beslist om een Russische piraateditie uit te geven. In 1958 is die klaar. In Brussel wordt het boek, tijdens de Wereldtentoonstelling — vooral in het paviljoen van Vaticaanstad! — in zoveel mogelijk Russische boodschappentassen gestoken. In hetzelfde jaar wint de schrijver de Nobelprijs. Pasternak vreest dat hij het land uitgezet zal worden en weigert de prijs in ontvangst te nemen.
Een exemplaar van de piraateditie wordt nu tentoongesteld in het museum (!) dat de CIA in zijn hoofdkwartier heeft. Er staat een bordje bij: ‘Copy of the original Russian-language edition of Doctor Zhivago, covertly published by the CIA (…)’.
Flor Vandekerckhove

° Boris Pasternak. Dokter Zjivago. Vertaald uit het Russisch door Niko Scheepmaker. 2009. Utrecht, uitg. Signatuur. 600 ps.
° Peter Finn and Petra Couvée. The Zhivago Affair: The Kremlin, the CIA and the Battle Over a Forbidden Book. 2014. Uitg. Pantheon, 352 ps.

Geen opmerkingen: